Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги у. Файзиева, Д. Назарова, Ф. Цодирова


Бошлангич синфларда сузлашув нутцини шакллан­


Download 7.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet85/143
Sana30.10.2023
Hajmi7.62 Mb.
#1734276
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   143
Бошлангич синфларда сузлашув нутцини шакллан­
тириш
187


Нуткнинг меъёрида ривожланиши, дастлабки сузлашув 
ходисасининг хосил булиши таклид асосида, мустахкамланиши 
эса куп марта такрорлаш замирида амалга ошади. Кар ва заиф 
эшитувчи болалар мактабларида бу вазиятлар узига хос тарзда 
кечади.
Узбек тилида сузлашишга ургатиш учун барча укув- 
коррекцион фанлардан узаро узвий, бир-бирини тулдирувчи 
муносабатда тузилган дастур ва режалаштириш укувчилар 
сузлашув нуткини 
шакллантиришда етакчи 
воситалардан 
хисобланади. Укувчилар томонидан «Дактил нутк», «Теварак- 
атроф билан таништириш» дарсларида эгалланган янги суз ва 
тушунчалар «Нутк устириш» дарсида шу суз англатган маънони 
нуткий бирликларни узлаштириш оркали эгалланади. «Пред­
метли амалий таълим» дарсларида эса эгалланган нуткий мате- 
риаллар амалда кулланиб, нуткий мулокот асосида куникма ва 
малакалар шакллантирилади. Тилга ургатиш буйича асосий 
фанлар дастурлари мазмуни фанлараро интеграция оркали 
укувчиларда сузлашув нуткни шакллантиришга каратилган.
Сузлашув нуткини ривожлантиришдаги, тилни урганиш 
жараёнида булиб утадиган, хар кандай четга чикишлар атроф- 
дагилар билан мулокотни чеклайди, ижтимоий эхтиёжларнинг 
ривожланишида асорат колдиради. Шунинг учун махсус мак- 
табдаги коррекция-тиклаш иши барча педагогик жараённи 
камраб олади ва болаларнинг тулик мактаб билимлари хажмини 
узлаштиришлари 
давомида 
олиб 
борилади. 
Эшитишида 
муаммоси булган болаларни укитишдаги коррекцион йунал- 
ганлик алохида коррекцион предметлар, махсус таълим метод- 
лари, билимларни етказиш ва ишлаб чикишнинг алохида ша- 
роитларини яратиш, фанлараро алокалар ва болаларнинг билим 
олишга кизикишини, ижтимоий муносабатлари ва эхтиёжлари- 
ни ривожлантириш оркали амалга оширилади.
Таълим хар хил турдаги электр акустик овоз кучайтирув- 
чи аппаратурадан (стационар жамоавий ва шахсий фойдала- 
ниладиган ва шахсий эшитиш аппаратларидан) мунтазам ра­
вишда фойдаланиш шароитларида олиб борилади.
Мазкур жараёнда эшитиш ва эшитиш-куриш идрокини 
ривожлантиришга, нуткнинг талаффуз жихатларини шакллан­
тиришга, махсус эътибор каратилади, бу эса укувчиларнинг
188


огзаки нуткини шакллантириш ва такомиллаштириш хамда 
уларнинг 
атроф-оламдаги 
нонуткий 
овозлар 
тугрисидаги 
тасаввурларини бойитишнинг принциииал янги эшитиш куриш 
асосини яратиш имконини беради. Кеч кар булганлар учун 
(сшидан катъий назар), эшитишнинг огир нуксони сабабли
бутун укув-тарбия жараёни, огзаки нуткни куриш (лаблардан 
укиш) асосида идрок килишга уРгатиш хамда уларнинг 
эшитадиганлар билан огзаки мулокотларини тиклаш максадида 
эшитиш-куриш, куриш-тебраниш асосида идрок килишга 
ургатиш буйича якка ва гурухли машгулотларни хам кушган 
холда, махсус якка ёрдам ташкил килинади. Мусикани идрок 
килишни ривожлантиришга, тарбияланувчиларни жамиятнинг 
мусикавий 
маданияти 
билан 
таништиришга, 
мусикавий 
воситалардан фойдаланган холда коррекцион-ривожлантирувчи 
ишни амалга оширишга жиддий ахамият берилади.
Сузлашув 
нуткини 
ривожлантириш 
буйича 
нуткий 
материаллар барча укув фанлари учун мажбурий хисобланади. 
Дастур укувчиларга куйидагиларни ургатишни кузда тутади.
1. Мурожаатни, топширикни тушуниш ва бажариш, 
хохиш, истаги, фикрини ифода килиш.
2. Укитувчи ва тарбиячи топширигига биноан хамда 
хохиши буйича уртоги (атрофдагилар)га мурожаат килиш.
3. Саволлар бериш ва саволларга жавоб бериш.
4. Килинган ва килиниши керак булган иши юзасидан 
огзаки ва ёзма хабар (хисобот) бериш.
5. Ю коридагилар асосида диалогда иштирок этиш.
6. Ижодий матн тузиш.
Дастурда берилган тушунча ва тасаввурлар, гапларнинг 
аксарияти, тушуниш учун канчалик мажбурий булса, шунчалик 
нуткда фаол куллаш талаб килинади.
Куйидаги усуллар асосида дастурда берилган нуткий ма­
териаллар бошка укув фанларни укитиш жараёнида мустахкам- 
ланди:
1. Укув фаолияти давомида содир булган табиий (нуткка 
эхтиёж) вазиятлардан уринли фойдаланиш.
2. Тегишли жумлаларни куллашга эхтиёж тугдирувчи 
максадли муаммоли вазиятларни содир килиш.
3. Дидактик уйинлар ташкил килиш.
189


4. 
Интерфаол усуллар асосида даре ва машгулотлар 
утказиш.
Нутк материалининг мустахкам эгалланишига эришишда 
энг мухими сузнинг талаффузи, график, дактил ифодасининг 
уйгун холда саводли узлаштирилиб, хотирада урнашишига 
эришмок мухнмдир (зарур холларда сузнинг имо-ишорадаги 
белгисини куллаш мумкин). Дастур сузлашув нуткининг огзаки 
ва ёзма шаклида укитишнинг ёрдамчи нутк воситалар (имо- 
ишора ва дактил нутк)га таянишга нисбатан устуворлигини 
кузда тутади, яъни дактил ва имо-ишора нуткдан факат тегишли 
вазиятларда огзаки талаффузнинг яккол намойиши билан 
параллел равишда фойдаланилиши кузда тутилади. Хар бир 
жумла ва тушунча узлаштирилиб, фаол нуткда кулланилишига 
эришилгач, ёрдамчи нутк воситаларидан фойдаланиш зарурати 
йуколади. Мустакил огзаки ва ёзма нутк устуворлиги илгари 
сурилади. Шу уринда кар ва заиф эшитувчи болаларни укитиш 
жараёни учун хос булган куйидаги жумлани келтириш мумкин, 
яъни имо-ишорали нутк мазкур болаларга оламни билишда 
ёрдам берса, сузлашув нутк эса одамлар ва борликни илмий 
тушунишга ёрдам беради.

Download 7.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling