Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги

Таянч иборалар: сифат тўгараги, Каору Исикава, ижтимоий таъминот самараси, Рингельман самараси, кичик гуруҳлар, гуруҳ ҳажми ва композицияси, Исикава, инсон омили, сифатни назорат қилиш усуллари, сифатни назорат қилишнинг етти усули.

1. 
   Сифат тўгараклари концепцияси
   

1962 йилда Каору Исикава, ўша вақтда Токио университетининг профессори, сифат тўгаракларини концепциясини асосини шакллантирди. Сифат тўгаракларини концепциясининг ижтимоий- психологик аспекти бир неча асосини ташкил этувчи тушунчаларга асосланади.
Улардан бири - ижтимоий-таъминот самараси, ўзаро муносабатларни енгиллаштиришда, якка фаолият ва гуруҳларга қўшилганда одамларни иш унумдорлигини оширишда яққол қўйилади, бунда аъзолар орасида самимий муносабатлар ўрнатилган бўлади.
30-йилларда якка ва гуруҳий ишни солиштирма самарасини ўрганиш мақсадида «Рингельман самараси» очилган эди, унинг маъноси қуйидагича: гуруҳда аъзолар сони кўпайиши билан ҳар бир гуруҳ аъзосини гуруҳ фаолиятини самарасига қўшадиган ҳисаси математик қонуний аниқлик билан камаяди.
30 - 40 йилларда кичик гуруҳларни фаолияти ва структуралари бўйича изланишларда самарали натижалар олинди. Кичик гуруҳларни қуйидаги тавсифлари ажратилди ва езилди:

• 
  гуруҳ хажми
  
• 
  композицияси
  
• 
  коммуникация каналлари
  
• 
  ўзаро муносабатлар
  
• 
  рахбар стили ва бошқалар.
  

50-60- йилларда АҚШДА пайдо бўлган «нуқсонсиз меҳнат гуруҳлари» юқоридаги кўп жиҳатларни ўз ичига олган эди.
К. Исикава асос сифатида америка нуқсонсиз меҳнат гуруҳларининг кўп унсурларини олди. Аммо Исикава томонидан такдим этилган «сифат назорати тўгараклари» бу гуруҳларга ўхшаш бўлмади, балки ишчиларни ижодий имкониятларини ёритишда меҳнатни ташкил қилишни бошқа давлатлардагидан ажраб турадиган формаси шакилланди.
Иш жойидан узулуксиз бўлиб фаол кўрсатаётган сифат тўгаракларининг асосий вазифаси изланиш, ўрганиш ва вазифаларни амалий ечиш, ҳамда доимий ўқишдан иборатдир.
vU U V и и
Тўгаракларни ташкил этишда тўлиқ кўнгиллилик асосий тамойил бўлиб колиши керак. Нафақат фирма, балки давлат миқёсида тўгараклар орасида кенг қўламда мусобақалар ташкил этилган бўлиши керак.
Тўгаракларни сезиларли ишининг асосий қисми фирма миқёсида умумтаълим дастури.
Ишчиларни олган билимлари ишлаб чиқариш ва сифатни таминлашда юқори натижаларга эришишга ёрдам беради. Тўгарак ишларининг ютуқлари фирма, регион ва миллий матбуотлар орқали кенг ёритилиши ва такдирланишлари керак.
Сифат тўгаракларида ижобий меҳнат муҳитини яратиш. Инновацион ишлаб чиқаришни ва сифатни кўтаришда ижобий меҳнат муҳити кучли омил деб ҳисобланади. Ишчилар ўзларини жамоанинг тўлиқ аъзолигини сезишлари керак, рахбарият уларга хакконий ёндошади, уларни мухтожларини ҳисобга олади ва уларни шарт- шароитларини яхшилаш хақида ўйлаётганилигига тўлиқ ишонч хосил қилиш керак. Фақат шундагина уларда «иш кайфияти» бўлади. Мамлакатда билим савияси ва хаёт савияси ўсиб бориши билан бу муаммо долзарб бўлиб бораверади.
Америка олими Маслоу томонидан инсон эҳтиёжларининг иерархияси қуйидагича ифодаланган:

• 
  физиологик эҳтиёжлар;
  
• 
  организмни хаёт фаолиятини рагбарлантирувчи эҳтиёж;
  
• 
  келажакка ишонч эҳтиёжи;
  
• 
  ижтимоий эҳтиёжлар;
  
• 
  ўзини хурмати ва ўз-ўзига бўлган хурмат эҳтиёжи;
  
• 
  ўзини намоён қилиш эҳтиёжи.
  

Бу эҳтиёжларни пирамида кўринишидаги структура орқали ифодалаш мумкин, структуранинг юқори қисмида ўзини намоён қилиш эҳтиёжи жойлашган.
Ишчиларни ихтиёрий сифат тўгаракларида иштирок этиши ташкилотчилар томонидан шахсий қониқишга эришиш йули деб такид- лашади. Ҳақиқатдан ҳам:

1. 
   Ишга бўлган қизиқиш ортади, тўгаракдаги ижобий меҳнат фаоллигни оширади ва чарчоқни камайтиради;
   

2-pU и и
. Тўгаракдаги доимий ўқиш ишчини малакасини оширади, ютуғ ва эришган мақсадлар ишчини фирма учун қимматини оширади;
3. Инсонийлик, хушфеллик, эътиборлик таъминланган тўгаракдаги иш ижтимоий талабларни қондиради, жамоат ҳиссиётини оширади;

4. 
   Фирмага тўгаракнинг унуми, муаммоларни рационал ҳал этиш билан олиб келинган даромад тўгаракларни аҳамиятини оширади, аъзоларнинг шахсият ҳиссини пайдо бўлишига ёндошади;
   
5. 
   Сифат тўгаракларида эркин фикр юритиш, баҳолаш ва таклиф киритиш, ижод қилиш имкониятлари таъминланади.
   

Ижобий рағбатлантириш асосида, меҳнатни ташкиллаштириш шароитларига риоя қилган ҳолда сифат тўгаракларининг иши амалга оширилади:
- Ҳақиқий мақсадни аниқ тушуниш;
- Тўгарак аъзоларини ўқитиш ва тарбиялаш;
- Ишдаги мақсадга эришиш учун услуб ва воситаларни эркин танлаш имкониятига ўргатиш;
- Қайтариш алоқаси, яъни иш натижалари ҳақида аниқ ва ўз вақтида маълумот бериш;
- Тўгарак ишида аъзолар орасида жамоатчилик;
- Рахбар ва сифат тўгараклари орасида якин алоқаликни таъминлаш учун ҳар хил воситалардан фойдаланиш.

2. 
   Сифат бошқарувида инсон омили
   

Маҳсулот сифати уни яратиш жараёнида таъминланади ва унга бир
неча омиллар таъсир ўтказади. Булар 3 гуруҳга (юқорида таъкидлаб
и и\ /«и
ўтилгандаи) бўлинади:

• 
  Материал-техник омили.
  
• 
  Маъмурий омил.
  
• 
  Инсон омили.
  

Бу уч омил сифатни таъминлашда керакли шарт деб ҳисобланади. Буларнинг ичида энг асосийси инсон омили ва сифат муаммосини ечишда аввалом бор инсон омилидан - ходимларни меҳнат сифатига бўлган қизиқишини оширишдан бошлаш керак. Сабаб шундаки, қизиқиши йўқ ишчи яхши, замонавий дастгоҳларда ҳам яхши ишламайди, қизиқиши бўлса ёмон шароитларда ҳам маҳсулот сифатини оширишга харакат қилади.
Бундан хулоса: нафақат шароитни, балки ишчиларга, авваламбор эътиборни ошириш керак, шунда уларнинг ишга бўлган маъсулияти ва шу орқали иш самараси ҳам ошади.
Маҳсулотлар ўз-ўзидан ёмон ёки яхши бўлмайди, уларни одамлар қандай тайёрласа шундай бўлади.
Ўз мажбуриятларига виждон билан қараш учун инсонга коллективда яхши шарт-шароитлар яратиб уни мохирлик билан бошқариш керак.
Замонавий сифат менежменти концепцияларни ўзлаштириш учун ходимларни юқори малакасини, сифатни таъминлаш усулларидан фойдаланишда чуқур билим ва кўникмаларни талаб қилади. Ходимларни тайёрлаш ва ўқитиш сифат бўйича ишларни муваффақиятли бўлишига асос бўлади.
Ўкитиш умумий бўлиши керак, ҳамма ходимларни жалб этмоқ керак - юқори рахбариятдан то ишчиларгача, узулуксиз, ходимларни бутун иш фаолияти мобайнида ва ташкилотнинг аниқ бир вазифасига богланган бўлиши керак.
Шу ерда Мицубиси компаниясининг президентининг айтган
и и /— \J I— и •• и
хикматли сўзи ўринли бўлади: «Биз аввал одамларни тайёрлаймиз, кейин эса маҳсулотни».
Айниқса, асосий ролни кичик ишчи гуруҳларини иш фаолиятини ташкил этиш япония формасини ўзига хослигидир, яъни битта участкада ишлаётган ишчиларни гуруҳларга умумлашиши. Бу фаолият цехга тегишли бўлган масалаларни фаол ечиш, тадбирлар ўтказиш, пайдо булаётган муаммоларни ечишга, ишлаб чиқариш жараёнларини мукаммаллаштиришга ва х.к.з. йўналтирилган.
Япония сифат назоратини умумий йўналишида (концепцияси) сифатни ҳамма кирралари ҳисобга олинади, асосий ургу ижодий потенциалдан фойдаланиб ва максимал ёйган ҳолда ҳамма погонадаги ходимларнинг меҳнат сифатини оширишга куйилади.
Сифат тўгаракларини иш фаолияти фирмадаги умумий сифат
назорати тадбирларининг бир бўлими ҳисобланади. Маҳсулот сифатини таъминлаш сифат тўгаракларининг амалда олиб борилаётган иш фаолияти орқали айникса сезилади. Ишлаб чиқаришда юқори сифатни таминлаб берувчи восита ва услубларни ўрганган ҳолда сифат тўгараклари ишчи жойларида содир бўладиган муаммоларни ҳал қилишади.