Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги

Сифатни бошқариш механизмини қуйидагилар орқали тушунтириш мумкин.

• 
  Бозор истеъмолини, маҳсулот сифати ва техник даражасини башорат қилиш;
  
• 
  Маҳсулот сифатини ошириш режасини тузиш;
  
• 
  Маҳсулот сифати ва стандартига бўлган талабаларни
  

меъёрлаштириш;

• 
  Маҳсулот ишланмаларини ишлаб чиқаришга жорий эта олиш;
  
• 
  Ишлаб чиқаришнинг технологик тайёрлиги;
  
• 
  Маҳсулот сифатини мол етказиб берувчиларнинг хомашё ва материаллари, ярим фабрикатлари, бутловчи буюмлари, маҳсулот истеъмолчилари билан ўзаро алоқасини таъминлаш;
  
• 
  Маҳсулот ҳаётий циклининг ҳар бир босқичида режалаштирилган сифат даражасини барқарорлигини таъминлаш;
  
• 
  Сифат назорати ва синов ўтказиш;
  
• 
  Ишлаб чиқаришда браклар профилактикасини таъминлаш;
  
• 
  Технологик жараёнлардаги, иш жойлари ва бажарувчилардаги маҳсулотнинг ички ишлаб чиқариш аттестациясини амалга ошириш;
  
• 
  Маҳсулотни сертификатлаштириш;
  
• 
  Эришилган сифат даражаси учун жавобгарлик ва раҳбатлантириш;
  
• 
  Маҳсулот сифати бўйича ички ишлаб чиқариш ҳисоби ва ҳисоботи;
  
• 
  Маҳсулот сифатини ўзгаришини техник иқтисодий таҳлили;
  
• 
  Маҳсулот сифатини бошқаришнинг ҳуқуқий таъминоти;
  
• 
  Маҳсулот сифатини бошқаришнинг маълумот таъминоти;
  
• 
  Маҳсулот сифатини материал-техник таъминоти;
  
• 
  Маҳсулот сифатини метрологик таъминоти;
  
• 
  Кадрлар квалификациясини ошириш ва уларни махсус тайёрлаш;
  
• 
  Маҳсулот сифатини бошқаришнинг ташкилий таъминоти;
  
• 
  Маҳсулот сифатини бошқаришнинг технологик таъминоти;
  
• 
  Маҳсулот сифатини бошқаришнинг молиявий таъминоти.
  

Маҳсулот сифатини бошқариш механизми мураккаб хўжалик
тизими мақсадга мувофиқ кенгайтирилган метедологик таркибий ёндошувлардан мақсадга мувофиқ фойдаланилади. Мазкур тизим умумий, махсус ва таъминот тизимларидан иборат. Мазкур тизимлар ўз пайитида бир қатор тизим ости таркибга ҳам эга. Улар биргаликда корхонадаги сифатни бошқариш жараёнининг механизмини белгилаб беради.

14. 
    
    
    
    
    
    i
    Таъминловчи
    тизимлар
    
    
    МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ БОШҚАРИШ МЕХАНИЗМИ
    

    Умумий				Махсус тизимлар
    тизимлар

    
    
    
    

    Режалаштириш				Стандартлаш-
    ва башоратлаш				тириш
    Маҳсулот			—►	Маҳсулотни
    сифатини				синаш
    тартибга солиш
    			—►	Брак
    Сифат				профилактикаси
    ўзгаришини
    таҳлили ва			—	Маҳсулот
    ҳисоби				аттестацияси
    Сифатга				Маҳсулотни
    қизиқтириш ва	◄-I		—►	сертификатлаш-
    жавобгарлик				тириш

    
    
    
    
    £
    расм. Сифат менежменти механизми тизимлари
    

Маҳсулот сифатини бошқариш механизми ўз ичига маҳсулот сифати бошқарувининг умумий, махсус ва таъминловчи тизим ости функцияларини қамраб олади. Сифат бошқарувининг умумий тизимлари сифат бошқаруви функциясидан иборат бўлиб, сифат бошқарувини ташкил этишнинг асоси қисмини белгилаб беради. Махсус тизимлар сифат бошқарувининг ўзигагина хос бўлган ишлар кетма- кетлигидан иборат. Таъминловчи тизим эса сифат бошқарувини турли даражадаги маълумот, ахборот, хабарлар, кадрлар ва ресурслар билан таъминлашни ўз зиммасига олади. Сифат бошқарувининг ушбу тизимлари механизм вазифасини бажаргани сабабли, барча операцияларни қамраб олмаган.

2. 
   Сифатни бошқаришнинг мажмуавий тизими (TQM)
   

Сифатнинг аниқ концепциялари тадбирларининг ичига истеъмоличилар талаблари билан биргаликда, корхона билан қизиқувчи инвесторлар, ҳамкорлар, ва бошқа жамият аъзоларининг талаблари ҳам босқичма-босқич киритилади. Бу билан параллел равишда менежментнинг умумий концепциясига алоҳида ёндошув
асосида интеграциялашишга жиддий тартибда қабул қилинади. Яъни менежментнинг умумий концепциясини ҳам сифат менежменти концепциялари билан интеграциялашувини таъминлашга алоҳида эътьибор қаратилади. Бу билан боғлиқ ҳолда, корхона маъмуриятининг жараёнган мўлжалланган таъсири ошди. Яъни умумий менежмент концепциясининг сифат менежменти билан бирикуви корхона раҳбариятини мўлжалини ва масъулиятини оширди.
"Сифатни мажмуавий бошқариш" (TQM) ва "Сифатни мажмуавий бошқариш тизими" (TQMS) тушунчалари сифат менежментини ривожлантириш фазасини акс эттиради. Дастлаб TQM АҚШ Мудофаа Вазирлиги томонидан ишлаб чиқилган. Ушбу тушунча АҚШда total quality leadership тушунчасидан олинган бўлиб, мазкур тушунча TQMra ўзгартирилган. total quality терминига аниқлик киритиш фикри АҚШнинг 9 та йирик саноат корпорациялари томонидан тавсия этилган бўлиб, 1992 йилда бу соҳанинг илғор олимлари, маслаҳатчилари томонидан ушбу атамага аниқлик киритилди.
Мажмуавий сифат (total quality) - менежмент тизимида инсонларга мўлжалланган бўлиб, унинг мақсади - маҳсулот ва хизмат қийматининг доимий равишда пасайтириб бориш натижасида истеъмолчилар эҳтиёжини қондиришни узлуксиз ошириб боришдир. TQ умумий тизимли ёндошув бўлиб, у бқори даражадаги стратегияларнинг ажралмас қисмидир. TQ ўзига барча юқори ва қуйи ҳамкорларни, етказиб берувчилар ва истеъмолчилар тармоғини тўлиқлигича эгаллаган ҳолда, барча бўлимлари функцияларини қўллаб-қувватлайди. TQ ташкилот муваффақиятига узлуксиз ўзгаришларга мослашиш ва уларни ўрганиш марказида туради. Унинг фалсафий асосида илмий методлар туради. TQ ўзида тизимлар, усуллар ва инструментларни жамлаган. TQ тизими доимий ўзгаришда бўлгани билан унинг фалсафаси ўзгармайди. TQ нинг афзаллиги индивидуал харакатлар билан биргаликда жамоа кучига таянади.
TQM - бу бошқарувнинг умумий философияси, жами бошқарув ричаглари ва уни амалга ошириш услубларидир. TQM нинг тарихан шаклланиб бориши, ва уни корхонада миқдорий баҳолашни вужудга келиши натижасида Европада (European Foundation for Quality Management (EFQM)) Европа сифат менежменти фондини вужудга келишига олиб келди. Шу билан бирга «Business Excellence» («Бизнеснинг афзаллиги») каби иш фаолиятини такомиллаштириш моделлари пайдо бўлди. Улар бугунги кунда корхоналар фаолиятига TQMнинг принциплари, методлари ва эришилган натижаларини татбиқ этишнинг тан олинган моделларидан биридир.
TQM - японияда сифат менежменти механизмининг марказий ғояларидан биридир. Ҳаммадан аввал бундай тизим, маҳсулот сифатини миллий таққослашлардан қочади ва маҳсулотнинг сифат характеристикасини пасайтириш натижасида ишлаб чиқариш ҳажмини ўсишини рад этади.
Мантиқий нуқтаи назардан TQM бир-бирини инкор этувчи каби намоён бўлганда сифат ва самарадорликни таққослашдан қочади. Яъни у ҳам маҳсулот сифатини ҳам самарадорлигини кўзлайди. Агар маҳсулот самарадорлиги сифатни прасатириш натижасида эришилса уни инкор этади. Бу корхонанинг ҳақиқий стратегиясини ва келажакка бўлган ишончини янада оширади. Шу сабабли ҳам ғарб мамлакатлари фирмалари ё юқори сифатни ёки минимал бозор нархларини танлаб ўзаро рақобатга киришади. Яъни рақобут курашида сифат бўйича ва нарх бўйича алоҳида маҳсулотлар ёки фирмалар бозорида рақобат бўлади.
TQMнинг асосий концепцияси - бу корхоналарга сифат жавобгарлигини тўлиқ қайта тақсимлашдир.
Анъанавий сифат жавобгарлигини тақсимлашда сифатни назорат қилувчи бўлимлар маҳсулот сифатига жавоб берган, ишлаб чиқариш тизими эса маҳсулот ҳажмига жавоб берган ва ҳ.к. ушбу усул бугунги кунда эскириб қолди, уни амал қилиши ишлаб чиқариш ва сифат тизими
и и I
ўртасидаги йирик фарқни вужудга келтиради.
TQM эса маҳсулот сифатига чизиқли ёндошилади. Яъни унга оддий ишчидан корхона раҳбаригача бўлган бўғин жавоб беради. Бунда ишчи конвейрда маҳсулот ишлаб чиқиш жараёнини назорат қилади. Агар дефект ёки бракни сезиб қолса конвейрни дарҳол тўхтатади ва у ҳолатни бартараф этади. Ҳамда бунга айбдор ҳодимни фамилияси корхона ишчиларига кўринадиган жойга, ошхонага ёки цехга илиб қўйилади. TQMда бундай психологик ёндошувнинг ўрни етарли даражада юқоридир. Бу ҳолат АҚШда ташкил этилганидан сўнг ишлаб чиқариш ҳажми 15 фоиздан 30 фоизгача кўтарилган. Яъни брак ёки дефект вужудга келганда уни бартараф этиш билан боғлиқ вақт сарфининг камайиши тўҳридан-тўғри меҳнат унумдорлигига таэсир қилган.
TQM да сифат тўгараклари сифатни ошириш ва уни назорат қилишда муҳим ўрин тутади. Ушбу тўгарак ишчилардан ташкил топган бўлади ва маҳсулот сифатини ошириш ишларини ҳамда усулларини ўрагатади. У одатда ҳафтада 2-3 марта бўлади.

3.