Узбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги тошкент ирригац


Download 387.18 Kb.
bet9/20
Sana18.02.2023
Hajmi387.18 Kb.
#1213254
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   20
Bog'liq
тажрибани режалаштириш

Жараённинг кириш ва чициш курсаткичлари. Экспериментни хар кандай режалаштириш усулида тадкикотчи улчаш ва текшириш зарур булган жараённинг чикиш ва кириш курсаткичларини, яъни омилларни урганиши керак.
Жараённинг чициш курсаткичлари тадкик этилаётган объектни ва олинаётган маълумотларнинг хоссаларини бахолаб техникавий-технологик, техникавий-иктисодий, иктисодий, статистик ва бошка куринишда булиши мумкин.
Бундай курсаткичларга куйидагилар киради:

  • Техникавий-технологик - маълумотни физикавий, механик, физик-кимёвий ва бошка характеристикалари, шунингдек маълумотни чикити;

  • Техникавий-иктисодий - унумдорлик, фойдали вакт коэффициенти, тадкикот объектининг ишончлилик ва узокка чидамлилик курсаткичлари, жараённинг баркарорлиги ва бошкалар;

  • Иктисодий - Объект (машина, механизм, курилма, техник ечим, технология, усул ва бошкалар) ва мехнат унумдорлиги, маъсулотнинг таннархи, фойда, фойдалилик (рентабеллик) даражаси, эксперимент учун сарфлар ва бошкалар;

  • Статистик - дисперсия, вариация коэффициенти ва бошкалар.

Жараённи чициш курсаткичи оддий, осон аникланадиган ёки хисоблаб чикариладиган, уни аниклашдаги хатоликларни хисобга олган холда ягона сонли бахолашга эга булиши керак.
Кириш курсаткичлари (омиллари) - объектга ташки мухитнинг таъсир усулларига мос келувчи узгарувчан катталиклар хисобланади. Улар объектнинг тавсифлари ва киришдаги маълумотларнинг хоссаларини аниклайди.
Омиллар микдорий ва сифатли булади.
Микдорий омилларни улчаш, тортиб куриш мумкин. Омилнинг микдорий киймати унинг даражасини хам билдиради.
Сифатли омиллар турли ишлаб чикариш жараёнлари, турли куринишдаги хом ашёлар, турли машиналар ва бошкалар хисобланиши мумкин.
Экспериментни режалаштиришда, жараённи аникловчи барча ахамиятли омилларни хисобга олиш керак. Агар хисобга олинмаган омил тасодифий кийматларни кабул килса ва у назорат килинмаса, бу тажриба хатосини ортишига олиб келади.
Омилларни танлаш. Омиилларни танлаш куйидаги талабларни хисобга олган холда бажарилиши зарур:

  • Омилнинг улчовлилиги, яъни керакли аниклик даражаси билан мавжуд улчов воситалари оркали улчаш имконияти;

  • Бошкарувчанлиги, яъни омилни бир неча олдиндан берилган даражаларда ушлаб туриш имконияти;

  • Омилларнинг мосланганлиги, яъни икки ёки ундан ортик омилларнинг кузда тутилган комбинацияларини амалий жихатдан хосил килиш имконияти;

  • Омилларни корреляцияланганлиги, яъни турли даражадаги хар кандай омилни бошка омилларнинг даражаларига богликмас равишда урганиш имконияти (омилларнинг богликмаслиги).

Омилларнинг асосий даражалари циймати ва узгариш оралигини танлаш. Экспериментни амалга оширишдаги кириш ва чикиш курсаткичларини
узгариши, техникавий-иктисодий мулохазалар билан асосланган маълум бир чекланишларга эга булади. Омилларнинг узгариш сохаси чегараларини танлаш (ximin < Xj < ximaJ жараёни физикавий тахлил ва олдин утказилган тадкикотларнинг натижалари хакидаги ахборотни урганиш асосида амалга оширилади. Олдин утказилган анъанавий бир омилли эксперимент натижаларидан олинган график ва жадвал маълумотлардан фойдаланиб, тадкикотчи y=fi(Xi) функциясини узгариш характерини ва унинг экстремал кийматларини аникдайди. Шулар асосида бахолаш юзасининг F 12...хп) мумкин булган характерини белгилайди.
Тадкикотчи, омилларнинг мумкин булган узгариш сохасини белгилаб, омилли экспериментни утказиш учун, бу соханинг локал юза кисмини аникдашга утади. Омилли фазодаги бу юза кисми омилнинг асосий даражаси x0i ни ва унинг узгариш оралиги Ах ни танлаш билан аникланади. Омилларнинг асосий даража киймати хш уларнинг чегараларидан маълум бир масофада булган, омиллар узгаришининг танланган сохаси ичида ётиши керак, яъни
ximin а4Хx0i —Ximax ~ (1)
бунда oci > 1 - локал юза кисмини урганиш экспериментларида узгариш оралигининг мумкин булган узгаришларини бахоловчи коэффициент.
Омилларнинг асосий даражалари киймати х01 ни аникдаб, уларнинг узгартириш оралиги Ах ни танлашга утилади. Омилнинг узгартириш оралиги деб, шундай номланган сонга айтиладики, уни асосий даражага х01 кушиш омилни юкори даражасини, айириш-куйи даражасини беради, яъни
хю =х0+ Ах; х = X0i - Ах
Узгартириш оралигини танлаш экспериментни режалаштиришнинг энг мухим шартларидан биридир. Агар, кандайдир омиллар учун узгартириш оралиги жуда кичик танланган булса, унда бу омилларни таъсир самараси (эффекти), нафакат уни чикиш курсаткичи “У” катталигига таъсир курсата олмаслиги билангина эмас, балки бу эффект чикиш курсаткичини улчаш хатосидан кичиклиги учун хам сезиларли булмайди. Бошка томондан, омилларнинг узгартириш оралиги жуда катта килиб танланган булса, унда тадкикот килинаётган бахолаш юзасини чизикли тенгламалар билан ифодалаш мумкин эмаслик хавфи пайдо булади. Омилларнинг узгартириш ораликлари, хар бир аник (конкрет) холларда тажрибадан ва тадкикотчининг интуицияси (фахми)дан келиб чикиб танланади.
Омилларнинг узгартириш оралигини танлашда, тадкикотчи, жараён тугрисидаги куйидаги бошлангич маълумотларни хисобга олиши керак булади:

  1. Кириш омилларининг улчаш аниклиги хакидаги маълумотлар. Бунда уларни шартли равишда: юкори аниклик - 2 % ли; урта аниклик - 5 % ли; ва паст аниклик - 10 % ли хатолик билан аникланиши мумкин;

  2. Аввал утказилган анъанавий режадаги эксперимент асосида бахолаш юзасининг эгрилиги хакидаги маълумотлар;

  3. Омилли фазонинг турли нукталарида чикиш курсаткичлари кийматларини узгариш оралиги (диапазони) хакидаги маълумотлар, яъни


Download 387.18 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   20




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling