Узбекистон республикаси согликни саклаш вазирлиги


Шартли рефлекс вужудга келиш механизмлари


Download 1.06 Mb.
bet67/68
Sana28.10.2023
Hajmi1.06 Mb.
#1728536
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   68
Bog'liq
нормал физиология

Шартли рефлекс вужудга келиш механизмлари


Шартли рефлекс вужудга келиши учун мия пустлогидаги шартли сигнални кабул килувчи ва шартсиз рефлекснинг марказлари уртасида вактинча алока урнатилиши керак.
Шартли рефлексни вужудга келтириш жараёнида мия пустлогининг иккита марказида кузгалиш ривожланади: бири – шартли сигнал маркази, иккинчиси – шартсиз рефлекс маркази. Аммо, илгари бу марказлар уртасида алока йук эди. Шартли сигнал шартсиз таъсирловчи билан бир вактда берилиши ва куп марта такрорланиши натижасида бу марказлар уртасида маълум узаро муносабатлар ривожланиб, вактинча алока урнатилди. И.П.Павловнинг фикрича, мия пустлогида бир вактнинг узида иккита сохада кузгалиш пайдо булиши кузгалиш жараёнини кучсизрок кузгалган учокдан (шартли сигнал кузгалиш хосил килган сохадан) кучлирок кузгалиб, доминант булиб колган сохага (шартсиз рефлекс маркази) томон харакат килишга олиб келади. Кузгалиш жараёнининг бундай харакатлари такрорланаверганидан кейин мия пустлогининг бир сохасидан иккинчи сохасига йуналган йул очилади., улар уртасида вактинча алока урнатилади. Энди шартли сигнал факат уз марказини эмас, балки шартсиз рефлекс марказини хам кузгатади, ёки шартли рефлекс вужудга келади.
Хозирги вактгача мияда вактинча алокалар урнатилишининг механизми хакида ягона фикр йук. Вактинча алока хосил булишини тушунтирувчи куйидаги тахминлар мавжуд:
Глиал хужайраларнинг фаолланиши.
Баъзи олимларнинг фикрича, шартли рефлекс вужудга келтириш вактида глиал хужайраларнинг фаоллиги ортади. Улар шартли сигнал ва шартсиз рефлекс марказлари орасидаги миелинсиз толаларни миелин билан коплаб, бу толалар утказувчанлигини оширади. Натижада кузгалиш шартли сигнал марказидан шартсиз рефлекс марказига етиб бориши енгиллашади.
Вактинча алока урнатилишида нейронларда оксил синтезланишининг узгариши.
Бошка олимлар вактинча алока урнатилишида нейронларда оксил синтезининг узгариши етакчи роль уйнайди, дейдилар. Уларнинг фикрича, куплаб нейронларнинг (иккита марказдаги) бир вактда кузгалиши РНК тузилишига таъсир килади. Бу узгариш натижасида махсус «хотира оксиллари» пайдо булади.
Синаптик ва мембрана фаразиялари.
Биринчи тахмин буйича, шартли рефлекс хосил булиш жараёнида марказлардаги синапсларнинг иш самараси узгаради. Мембрана фаразияси эса шартли рефлекс механизмларини постсинаптик мембрана хоссаларининг узгариши билан боглайди.

Шартли рефлексларнинг тормозланиши


Шартли рефлекслар шартсиз рефлекслардан нозиклиги ва узгарувчанлиги билан фаркланади. Шартли рефлекслар томозланишининг иккита тури бор:


Шартсиз (ташки) тормозланиш. Турли ёт таъсиротлар шартли рефлекснинг сусайиши ва тормозланишига олиб келади. Масалан, шартли овкатланиш рефлексини юзага чикаришдан олдин кандайдир ёт таъсирловчи пайдо булса, шартли рефлекс юзага чикамайди, у тормозланади. Агар тажрибада хайвоннинг бирор ери огриса, ковуги тулиб кетган булса, бирор нарсадан безовталанса хам, шартли рефлекс тормозланади. Бу тормозланишни шартли рефлексга ёт булган ташки таъсиротлар чакиради. Шунинг учун уни ташки тормозланиш хам дейилади.
Чегарадан ташкари тормозланиш. Агар шартли рефлексни чакирадиган шартли сигналнинг кучи хаддан ташкари булса, шартли рефлекс вужудга келмайди. И.П.Павлов фикрича, бу тормозланиш нерв хужайраларини хаддан ташкари кучли таъсирот томонидан шикастланишдан саклайди. Ташки тормозланиш хам, чегарадан ташкари тормозланиш хам нерв тизимининг тугма хоссаларига боглик. Шу сабабли И.П.Павлов уларни шартсиз тормозланиш деган.
Шартли тормозланиш. Юкорида куриб утилган шартсиз тормозланиш таъсиротни биринчи марта кулланганини узидаёк кузатилади. Шартли тормозланишни эса хосил килиш керак. И.П.Павлов шартли тормозланишни туртта турга булган.
Суниш тормозланиши
Шартли рефлекс узок вакт сакланиши учун уни вакти-вактида шартсиз таъсирловчи билан мустахкамлаб туриш керак. Шартли сигнал бир неча бор якка кулланилса, илгари хосил килинган мустахкам шартли рефлекс секин-аста сунади ва пировардида батамом йуколиб кетадди. Бундан кейин шартли сигнал бир неча кун кулланилмаса, сунган шартли рефлекс уз-узидан тикланиши мумкин. Шартли сигнал шартсиз таъсирот билан мустахкамланса, шартли рефлекс бир неча бор такрорланишдан сунг, тикланади. Шартли рефлекснинг суниши катта биологик ахамиятга эга. Мустахкамлланмаган шартли рефлекс мосланиш учун уз ахамиятини йукотади. Бу йул билан организм керак булмай колган шартли рефлекслардан халос булади.



Download 1.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling