Узбекистон республикаси согликни саклаш вазирлиги


Download 1.06 Mb.
bet68/68
Sana28.10.2023
Hajmi1.06 Mb.
#1728536
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   68
Bog'liq
нормал физиология

Фарклаш тормозланиши
Вужудга келтирилган шартли рефлексни унга якин булган таъсирловчи ёрдамида хам юзага чикариш мумкин. Масалан, итда 1000 Гц тонга сулак ажратиш шартли рефлекси хосил килинди. Аммо бу рефлексни частотаси 800-900 Гц ва 1100-1200 Гц булган тонлар хам юзага чикара оладилар. Бундай ходисага шартли рефлекснинг генерализацияси дейилади. Махсус чоралар курилмаса, бу хол узок вакт сакланади. Аммо, шартли рефлексни аник ихтисослаштириш мумкин. Бунинг учун 1000 Гц тонни шартсиз таъсирот билан доимо мустахкамлаш, унга якин 900 Гц тонни эса мустахкамламасдан куллаш керак. Шунда шартли рефлекс факат 1000 Гц ли тонга сакланиб колади, унга якин булган тонларга жавоб реакцияси кузатилмайди. Бу жараённи И.П.Павлов дифференцировка ёки таъсиротларни фарклаш деб атаган. Фарклаш мия пустлогида шартли тормозланишнинг келиб чикиши натижасидир.


Шартли тормоз
Агар шартли сигналга яна бир бефарк таъсирот кушимча килинса ва бу икки кисмдан иборат булган таъсир шартсиз таъсирот билан мустахкамланмаса, мия пустлогида шартли тормозланиш ривожланади. Энди кушимчаси булган шартли сигнал шартли рефлексни юзага чикармайди. Шартли сигналнинг якка узи эса – аввалгидай, ижобий натижа беради. Масалан, итда метроном товушига шартли сулак ажратиш рефлекси вужудга келтирилган. Бундан кейинги тажрибада метороном товуши одатдагидай, шартсиз таъсирот билан мустахкамланган. Метрономга кушимча килиб кунгирок чалинганда, шартсиз таъсирот берилмаган. Аввал, бу мураккаб шартли сигнал сулак ажралишини чакиради, аммо борган сари унга берилган жавоб камайиб кетаверади ва, нихоят, йуколади. Метрономнинг якка узи аввалгидай шартли рефлексни юзага чикараверади. Демак, шартли сигналга бир нарса кушилса, у мусбат таъсирловчи сифатини йукотади. Шартли сигналга кушилганида бундай натижага олиб борувчи кушимча таъсирловчини шартли тормоз деб аташган. Келтирилган мисолда кунгирок товуши шартли тормоз вазифасини бажарди. Шуниси кизикки, шартли тормоз аввал хеч качон бирга кулланмаган шартли сигналларга кушилганда хам узининг тормозловчи хусусиятини йукотмайди. Фарклаш ва шартли тормоз рефлекснинг аник булишини таъминлайди. Шартли сигналга якин булган, аммо ахамиятсиз шартли таъсиротларга бехуда жавоб беришдан саклайди.
Кечикувчи тормозланиш
Яна сулак йули ташкарига чикарилган итда куйидаги тажрибани утказамиз. Шартли сигнал сифатида кунгирокдан фойдаланамиз. Тажрибанинг хусусияти шундан иборатки, шартли сигнал нисбатан узок вакт давом этади. Кунгирок 3 дакика давомида узлуксиз равишда чалинганидан кейин, шартсиз таъсирот – овкат берилади. Шартли рефлекс вужудга кела бошлаганида сулак ажралиши шуртли сигнал тугамасидан бошланади. Аммо, тажрибалар шу тарзда давом эттирилаверса, сулак ажралиши борган сари кечикаверади ва шартли сигнал тугашига якин (3-дакикада) кузатилади. Кечиккан шартли рефлекс вужудга келади. Шартли сигнал бошланиб, сулак ажралгунча утган вакт давомида шартли рефлекс фаол холда тормозланиб туради. Кечикиш тормозланишининг биологик ахамияти катта. У шартсиз таъсирот билан мустахкамланиши ноаник булган шартли сигналларга бехуда мусбат жавоб беришдан саклайди.
Уйку
Инсон умрининг деярли учдан бир кисми уйкуда утади. Уйку юкори даражада ривожланган хайвонлар учун жуда зарур холат. Ит овкатсиз анча вакт яшаши мумкин, аммо уйкудан махрум килинса, тез халок булади.
Уйку вактида одам хушини йукотади, МНТнинг, хусусан мия пустлогининг фаоллиги пасаяди, мускуллар тонуси ва сезгирлиги сусаяди. Шартсиз рефлекслар кучсизланади, шартли рефлекслар эса тормозланади. Ички аъзоларнинг фаолияти хам сусаяди.
Уйкунинг куйидаги бир нечта тури бор:
Кеча-кундузги даврий уйку.
Фаслга боглик даврий уйку.
Наркотик уйку.
Гипнотик уйку.
Патологик уйку.

Даврий уйкулар – оддий шароитда кузатиладиган физиологик холат. Наркотик, гипнотик ва патологик уйкулар махсус нофизиологик таъсиротлар натижасида ривожланади.


Купларда кизикиш чакирадиган уйку – гипнотик уйку. Бу уйку махсус шароитда гипноз чакирувчи шахс томонидан ишонтириш йули билан чакириладиган уйку. Гипноз вактида мия пустлогининг фаолияти тормозланган булсада, ташки мухит билан алока кисман сакланган булади.
Хар кунги даврий уйку катта ёшли одамларда бир фазали булади (тунда бир марта ётиб, ухлаб туриш). Болада эса – куп фазали. Энди тугилган чакалок бир кеча-кундузда 21 соат, 6 ойдан 12 ойгача булган бола – 14 соат, 4 ёшда – 12 соат, 10 ёшда – 10 соат ухлайди. Катта одамнинг тунги уйкуси 7-8 соат давом этади.
Бедорлик холатидан уйкуга утиш секин-аста эмас, балки бир зумда содир булади. Буни ЭЭГда куриш мумкин. Бедорлик холатидаги катта ёшли одамнинг ЭЭГсида частотаси 13 Гц дан юкори булган кичик амплитудали тулкинлар кайд килинади (бета-ритм).
Осойишта утирган одамнинг ЭЭГси альфа-ритм киёфасига киради (8-12 Гц ли кичик амплитудали тулкинлар – 1 фаза). Одам ухлаши билан тета-ритм пайдо булади. Тулкинлар частотаси 3-7 Гц дан ошмайди (2-фаза). Уйку чукурлашган вактда тета-ритмга 12-15 Гц ли давомийлиги 1 секунд булган «уйку дуклари» кушилади (3-фаза). Уйкунинг чукурлашуви яна давом этади. Энди юкори амплитудали, 0,5-2 Гц частотага эга булган тулкинлар – дельта-ритм кайд килинади (4-фаза).
Уйкунинг 5-фазасида куз соккаларининг тез харакатлари кузатилади. Шунинг учун уни уйкунинг тез фазаси деб аташган. ЭЭГда юкори частотали, кичик амплитудали тулкинлар пайдо булади. Мия пустлогининг электр фаоллиги десинхронизацияга учрайди. Шу вактда ухлаб ётган одам уйготилса, у туш кураётганини айтади. Шу сабабли 5-фазани уйкунинг туш куриш фазаси хам дейишади. Ундан олдинги давр – секин уйку даври.
Секин ва тез уйкулар даврий булиб, хар 1,5 соатда такрорланадилар. 7,5 соат ухлаган катта ёшли одам 1,5-2 соат – тез уйкуда, колган 5,5-6 соатни – секин уйкуда утказади.
Секин уйку вактида вегетатив фаолиятлар сусаяди: корачиклар тораяди, томирлар кенгаяди, тер ажралиши купайиб, куз ёши ва сулак ажралиши камаяди, юрак-кон томир, нафас, хазм, ажратув тизимларининг фаолияти сустлашади. Тез уйку даврида, аксинча, «вегетатив бурон» кузатилади. Скелет мускуллари тинч ва тонуси пасайган холатда булсада, бу даврда одам кураётган тушида «иштирок» этади. Ички аъзолари тушдаги харакатлар ва хиссиётларни таъминлаш учун зарур булган даражада уз фаолиятини тезлаштиради.
Чукур, сокин уйку факат одам учун хос. Уни одамзод уй-жой куриб, узини тунги турли хавфлардан саклаш имкониятига эга булганидан кейин орттирган.
Уйку назариялари

Уз вактида уйкунинг юзага келишини тушунтириш учун бир нечта назария таклиф килинган эди. Улардан кон айланиш, гистологик, кимёвий назарияларни курсатиш мумкин.


Хозирги кунда бедорликдан уйку холатига утишни, уйгонишни мия пустлоги ва пустлок ости тузилмалари, хусусан турсимон формация уртасидаги узаро муносабатлар узгаришига боглайдилар. Мия стволида, асосан узунчок мия ва Варолий купригида жойлашган турсимон формацияни кутарилувчи йуллар таламус ядролари, улар оркали катта ярим шарлар пустлоги билан боглайдилар. Пастга тушувчи йуллар, уз навбатида, турсимон формацияни орка мия сегментлари билан боглайди. Охирги ун йилларда турсимон формациянинг куприк кисмидаги маълум нейронларнинг электр фаоллиги уйку даврлари алмашинувидан олдин конуний равишда узгариши курсатилди. Масалан, уйкунинг тез даври бошлинишдан аввал бу нейронлар юзага чикарадиган импульслар частотаси бедорлик холатидагига нисбатан 50-100 марта ортади. Бу узгариш ЭЭГда тез уйкунинг биринчи белгилари пайдо булишидан сал олдин кайд килиниши уни уйку даврлари алмашинувига дахли борлигидан далолат беради.
Варолий купригидаги аникланган бошка икки гурух нейронлар фаоллиги уйкунинг секин даври тез даврига утиш олдидан сусаяди. Бу нейронларнинг бир гурухи Варолий купригининг хаво ранг дог ядросида жойлашган булиб, норадреналинга бой. Иккинчи гурух нейронлари серотонинга эга. Улар куприкнинг чок ядроларида аникланадилар.
Бу гурухдаги якка нейронларнинг фаоллигини кайд килиш уларнинг импульс частотаси бедорликда энг юкорилигини, секин уйку даврида эса секин-аста камайишини, уйкунинг тез даврида умуман импульслар юзага чикмаслигини курсатади.
Тез уйку бошланиши олдидан фаолланадиган нейронлар хам, куприкдаги хаво ранг дог ва чок ядроларидаги нейронлар хам ёйилувчи (дивергент) йуллар оркали пустлокнинг куп сохалари билан боглангандар. Улардан пустлокка етиб келган импульслар кенг доирадаги нейронларни фаоллаш ёки тормозлаши мумкин.
Куприкнинг уйкуга дахлдор нейронларида серотонин ва норадреналин куплигини аниклаш уйку келиб чикишининг кимёвий назариясига яна кизикиш чакирди. Пустлокни фаолловчи кутарилувчи тизим адренергиклиги, уйкуни кочирувчи моддаларнинг купи катехоламинларга ухшаши катехоламинлар бедорлик холатини саклаш учун зарурлигадан дарак беради. Мияда серотонин микдорининг ортиши тез уйку даврини узайтиради, аммо умуман уйкуни секин уйку даври хисобига кискартиради.
Бошка физиологик фаол моддалар хам уйкуга таъсир килиши мумкин. Масалан, якинда эпифиздан ажратиб олинган пептиднинг факат 600 молекуласи мушукни ухлатиб куйиш кобилиятига эга.


Tel:+99893-309-92-00



Download 1.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling