Узбекистон республикаси согликни саклаш вазирлиги


Товушни сезиш назариялари


Download 1.06 Mb.
bet64/68
Sana28.10.2023
Hajmi1.06 Mb.
#1728536
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   68
Bog'liq
нормал физиология

Товушни сезиш назариялари


Товушни сезишни изохловчи куплаб назариялар таклиф килинган. Улар ичида куйидаги назариялар ахамиятга эга.
Гельмгольцнинг резонанс назарияси (1863 й.). Асосий пардани хосил килган ва кундалангига жойлашган зич толаларнинг узунлиги хар хил эканлигига Гельмгольц эътибор берган. Чиганок асосидаги толалар калтарок, чиганок учидаги толалар эса узунрок булади. Гельмгольц асосий парда толалари арфа мусика асбобининг торлари сингари тортилган булиб, кайси тебранишлар частотасига резонанс берса, ушандай тебранишлар частотасига эгадир, деб фараз килди. Асосий мембрана толаларидан хар бирининг тебранишини кортий аъзонинг худди шу толадаги рецептори сезади. Демак, Гельмгольц назариясига кура, хар бир тон учун узига яраша хусусий рецептор мавжуд. Бир канча фактлар Гельмгольц назариясидан воз кечишга мажбур килди. Биринчидан, асосий парда толалари арфа торлари сингари таранг туради деган фараз тасдикланмади. Иккинчидан, муайян баландликдаги тонлар таъсир этганда асосий парданинг биттагина толаси эмас, балки кенгрок кисми тебранади. Учинчидан, паст тонли товуш таъсир этганда, эшитув нервининг айрим толаларида эмас, балки бир талай толаларида импульслар руй беради.
Резерфорднинг телефон назарияси (1880 й.). Ушбу назарияга биноан турли баландликдаги товушлар сезилганда эшитув нервидаги потенциалларниннг тебраниш частоталари сезиладиган товушнинг частотасига мос келади. Товушлар телефон оркали узатилганда телефон кабелида худди шундай хол юз беради. Частотаси секундига 1000 Гц дан ортик тебранишли товушлар таъсир этганда, эшитув нервидаги импульслар частотаси товуш тебранишларининг частотасига мос келмаслиги тез орада аникланди.
Андреев-Бекеши назарияси. Г.Бекеши маълумотларига караганда, кулокка сезиладиган тебранишлар частотаси канча катта булса, яъни товуш канча баланд булса, чиганок каналларидаги суюкликниннг тебранувчи устуни шунча калтарок булади ва тебранишнинг максимал амплитудали жойи чиганок асосига, хамда овол дарчага ушанча якин булади. Паст частотали товушлар таъсир этганда суюкликнинг тебранувчи устуни узаяди ва тебранишнинг максимал амплитудали жойи чиганок учига томон сурилади. Чиганок каналларидаги суюклик тебранганда асосий мембрана хам тебранади. Паст частотали товушлар таъсирида асосий мембрананинг бошидан охиригача, юкори тонлар таъсир этганда эса асосий мембрананинг чиганок асосига якин кисмидаги хужайралар кузгалади. Ушбу фактлар Л.А.Андреев томонидан денгиз чучкаларининг ички кулокларида утказган тажрибаларида уз исботини топган.
Гавданинг фазодаги вазиятини сезишда ва унинг харакатларини бахолашда вестибуляр анализаторнинг роли

Вестибуляр аппарат рецепторлари гавданинг фазодаги вазияти ва харакати тугрисида ахборот етказиб туради. Тугри чизикли ёки айланма харакат натижасида, хамда фазода бош вазиятининг узгариши сабабли юзага келадиган маълумотларни вестибуляр рецепторлар МНТ га юборади. Вестибулорецепторлардан келувчи импульслар таъсирида скелет мускулларининг тонуси кайта таксимланади. Бу эса мувозанатни саклаш имконини беради.


Вестибуляр анализаторнинг периферик булими вестибуляр аппарат булиб, у чакка суяги пирамидасининг лабиринтида жойлашган. У дахлиз ва учта ярим айлана каналлардан иборат. Бундан ташкири лабиринтда чиганок булиб, унда эшитув рецепторлари жойлашган.
Ярим айлана каналлар учта узаро перпендикуляр текисликларда жойлашган: юкоридаги ёки олдинги канал – фронтал текисликда, оркадаги канал – саггитал текисликда, ташки канал эса – горизонтал текисликда ётади. Хар бир каналнинг бир учи кенгайган булиб, ампула деб аталади. Суяк лабиринт ичида парда лабиринт бор. Парда лабиринт дахлиз сохасида иккита халтачага булинади: бири – sacculus – чиганокка якин туради, иккинчиси – utriculus – ярим айлана каналларга якин туради. Суяк лабиринт билан парда лабиринт орасидаги бушликда перилимфа, парда лабиринт ичида эса эндолимфа суюклиги булади.
Дахлиз халтачалари – sacculus билан utriculus да отолит аппарат бор. Хар бир халтачада доглар – macula sacculi билан macula utriculi деган тепачалар бор. Улар рецептор хужайраларнинг тупламларидан иборат. Хар бир рецептор хужайранинг дахлиз халтачасига караган юзасида битта узун харакатчан тола – киноцилий ва 60-80 та харакатсиз, бир-бирига ёпишган толалар – стереоцилийлар булади. Ушбу толалар таркибида кальций карбонат кристаллари булган дирилдок мембранани, яъни отолит мембранани тешиб утади.
Дахлиздаги тукли хужайраларнинг толалари юзасида отолит мембрананинг сирпаниши ва толаларнинг эгилиши натижасида ушбу тукли хужайраларда кузгалиш юзага келади.
Парда лабиринтнинг ярим айлана каналларида рецептор хужайралар факат ампулаларда булиб, cristae ampularis деган тупламларни хосил килади. Бу рецептор хужайраларнинг узун туклари бор. Гавда айланганда каналлар эндолимфаси харакатга келади. Шу пайт рецептор хужайраларнинг туклари букилади. Натижада уларда рецептор потенциал вужудга келади. Биполяр нейронларнинг усиклари вестибулорецепторларга келади. Рецептор хужайра билан биполяр нейрон дендрити уртасида синапс булиб, кузгалишни бу ерда ацетилхолин медиатори утказади. Биполяр нейронларнинг иккинчи усимтаси эшитув нервининг вестибуляр тармогини хосил килади. Ушбу нерв толалари узунчок мияга йуналади. Импульслар бу нерв толалари оркали бульбар вестибуляр комплекс нейронларига, ундан МНТ нинг бошка купгина булимларига: орка мияга, миячага, ретикуляр формацияга, пустлокка ва вегетатив ганглийларга боради.
Гавданинг тезланган ёки секинлашган айланма харакатлари, хамда тугри чизикли харакатлари вестибуляр аппаратнинг адекват таъсирловчиси хисобланади. Вестибуляр ядроларнинг нейронлари оёк-куллар вазиятининг узгаришига, гавдани буриш, ички органлардан келувчи сигналларга сезгирдир. Бу билан улар турли харакат реакцияларини бошкаришда катнашади.
Вестибуловегетатив реакциялар. Бу реакцияларга юрак-кон томир тизими, ошкозион-ичак йули ва бошка куплаб органлар жалб этилади. Вестибуляр аппарат узок вакт кучли таъсирланганда патологик симптомокомплекс юзага келади (юрак ритмининг аввал тезлашуви, кейин секинлашуви, томирларнинг аввал торайиши, кейин кенгайиши, меъда моторикасининг кучайиши, бош айланиши, кунгил айниши, кусиш).
Махсус шугулланишлар ва фармокологик препаратлар ёрдамида ушбу белгиларни бироз камайтириш мумкин

Download 1.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling