Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

ma’nosi bo‘lgan. Masalan, kvadrat dunyo va tabiat ramzi, uning to‘rt tomoni esa 
to‘rt unsurni, dunyoning to‘rt tomonini, yilning to‘rt faslini, kecha-kunduzning 
to‘rt xil vaqtini aks ettirgan; doira esa koinot va ilohiy kuch ramzi tarzida 
qaralgan.
9-rasm. Tarhi aylana shaklidagi qadimgi qal’alar: 
a-Xorazm. Qo’yqirilgan qal’a (er.av.IV-III aa.), 1,2-qavat va aksonometrik qirqim 
(rekonstruksiya); b-Baqtriya. Dashli-3 aylana ibodatxonasi (er.av. XVII a.), 
tarhi va aksonometriyasi (rekontruksiya). 
b 
a 

---

26 
Qadimgi Hindistonda kvadrat falakiyotni aks ettirib, unda abadiy uyg‘unlik 
va barqarorlik timsoli mujassamlashgan. Bu o‘lkada me’moriy uyg‘unlik "Chor 
unsur" falsafasini o‘ziga singdirgan ikki tizilma orqali ifodalangan. Birinchisi 
koinot timsoli tarzida e’tirof etilgan katta kvadrat "mandala" va ikkinchisi 
birinchisining birlamchi timsoli yoki moduli hisoblangan 64 ta kichik 
kvadratchalar "manduka". Bu ikki vosita me’morchilik va shaharsozlikda keng 
qo‘llanilgan. Shu yerda shoxmot va shashka kataklarini ham eslaylik. Shoxmot va 
shashka aslida yaxlit kvadrat taxtacha bo‘lib, ularda o‘zaro teng 64 ta kichik 
kvadrat katakchalar mavjud. Shoxmot va shashkaning qadimiy o‘yinlar, 
shoxmotning ona yurti Hindiston, shashkani esa Qadimgi Misr ekanligini 
e’tiborga olsak, shoxmot va shashka bilan "mandala" va "manduka" tizilmalari va 
ular orqali chor unsur to‘rtligi orasida uzviy aloqa borligi namoyon bo‘ladi.
Markaziy Osiyoda ham to‘rt soniga katta e’tibor berilganligini biz yuqorida 
ko‘rdik. Masalan: chorunsur, chorbog‘, chorchaman, chorgoh, chorsutun, 
chordara, chortoq, chorkalid (svastika), chorsu, chorraha. P.SH.Zohidov va 
M.Q.Ahmedovlar "hayotdagi ma’lum handasaviy nisbatlar asosida kvadrat yotadi 
va ularning barchasini (kvadrat)dan keltirib chiqarish mumkin" degan fikrga 
kelgan. Ularning fikricha, kvadrat yer timsoli, kvadratning hajmiy ifodasi bo‘lgan 
kub shaklini eslatuvchi chorustun, chordara, chortoq qurilmalari esa koinot timsoli 
sifatida tushunilgan. Bizning fikrimizcha, bu tushunchalarning boshlang‘ich 
ibtidosi to‘rt unsurga borib taqalib, uning o‘zi esa sharq falsafasi "Chor unsur"ga 
asoslanadi. Umuman to‘rt soni va kvadrat qator mamlakatlarda muqaddas va 
ilohiy hisoblanadi. Dunyoning paydo bo‘lishi va rivoji ham shu to‘rt unsurga 
bog‘langan. Chorunsur falsafasiga bo‘lgan muhabbat ko‘pgina dinlarda, masalan, 
yahudiy, buddiy, nasroniy va, ayniqsa, islom dinida o‘z ifodasini topgan. 
Musulmon faylasuflari Qur’onni Tavrot, Injil va Zaburdan keyingi to‘rtinchi 
usturlob (yulduzlarni kuzatuvchi asbob) deb atashgan. Muhammad payg‘ambar 
bunyod ettirgan ilk masjidlar: Madinaga yaqin qishloq Kubbadagi va Madinadagi 
masjidlarning tarhlari ham to‘rt soni, ya’ni kvadratga asoslangan.

---

27 
Kubbadagi masjid tarhi 30x30 metrga, Madinadagi esa 50x50 metrga yaqin 
bo‘lgan. Har ikkalasi ham hovlili va ayvonli qilib qurilgan. 
Chor manzil – ya’ni shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat tasavvuf ilmi 
vodiysining manzillari hisoblanganki, amri ma’ruf qiladigan har qanday ulamo 
hech bo‘lmaganda ma’rifatgacha bo‘lgan vodiyni bosib o‘tib, orif darajasigacha 
yetgandagina raiyatga amri ma’ruf qilmog‘i lozimligi uqtirilgan.
Samarqanddagi Ulug‘bek va Sherdor madrasalari, Afrosiyobdagi Somoniylar 
saroyi devorlarida "chorkalit" (ya’ni svastika) girihining tasvirini ko‘rish mumkin 
(10-rasm). 
"Chorkalid" girihi bilan falakning qay holatda aylanayotganligini, o‘n sakkiz 
ming olam xudosining yakka-yu yagonaligini "undan o‘zga ma’buda barhaq 
yo‘qligini", uning tug‘ilmasligi va o‘lmasligini", ya’ni (bordan yo‘q bo‘lmaydi 
ma’nosida) ko‘rishimiz mumkin.
"Chorkalid" sharq xalqlariga qadimdan ma’lum bo‘lganligining yana bir 
isboti shulki, u zardushtiylikning xochi, ya’ni baxt tamg‘asi hisoblangan. Uni 
yasash juda oson bo‘lib, buning uchun kvadrat tomonini to‘rtga bo‘lish kifoyadir.