Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

 
4.8. Proporsional munosabatlarning me’moriy yodgorliklarda va
tabiatda qo‘llanilishi 
Mutanosiblik sirlarini o‘rgangan olimlar (M.Bulatov, P.Zohidov, I.Shevelev, 
K.Kryukov va boshqalar) me’moriy shakllar mutanosibligi asosida quyidagi oddiy 
geometrik shakllar va ularga asoslangan mutanosib munosabatlar yotishini 
aniqlaganlar; teng tomonli uchburchak, kvadrat, misr uchburchagi va dinamik 
kvadratlar to‘ri. Kvadrat, yarim kvadrat va ikkilangan kvadrat shakllar ham 
alohida ko‘rsatilgan. Yarim kvadrat tomoni va uning diagonalidan hosil bo‘lgan 
a 
b 
v 

---

49 
to‘g‘ri burchakli uchburchakdan geometrik yo‘l bilan oltin nisbatni (1:0,618) 
topish va shunday nisbatdagi to‘rtburchakni qurish mumkin. Pargor yordamida 
chiziladigan yana bir geometrik shakl – aylana ham mavjudki, u ko‘plab 
inshootlarning rejaviy yechimida qo‘llanilgan (masalan, Baktiriyadagi Dashli – 3 
Aylana ehromi, Shumerdagi Tepa-Gavrada qurilgan Hosil ehromi, Rimdagi 
Panteon va boshqalar).
Yuqorida qayd etilgan geometrik shakllar va kompozitsiyalarning o‘ta sodda 
qurilishlari va ular asosida hosil qilinadigan shakllar o‘lchamlarining o‘zaro 
muvofiqligi arxitekturada shakllar uyg‘unligini (garmoniyani) vujudga keltiruvchi 
turli xil mutanosibliklarni yaratish imkonini bergan. Jumladan, birgina to‘g‘ri 
burchakli misr uchburchagidan foydalanib qurilish maydonida burchakning 
to‘g‘riligini aniqlash va qator geometrik mutanosibliklarni (3:4, 3:5, 4:5, 4:6, 5:8, 
3:8, 4:10, 7:8), ya’ni tomonlari o‘zaro proporsional bo‘lgan to‘g‘ri burchakli 
to‘rtburchak shakllarni topish imkoniyatlari yaratilgan (15-rasm). Kvadrat 
yordamida esa – 5:7, 4:9, 8:9, 5:8, 8:13, 13:21, 8:10, 5:9, teng tomonli 
uchburchakdan – 4:7, 7:8 mutanosibliklari hosil qilingan. Bu mutanosibliklar 
arxitekturada minglab yillar davomida qadimgi dunyo, o‘rta asrlar va keyingi 
davrlar me’morchiligida ham qo‘llanilib kelingan. Inson qomatiga e’tibor berib 
qaralsa uning a’zolari tikkasiga simmetrik ko‘rinishda, gorizontaliga esa "oltin 
kesim" tartibida joylashganligini sezamiz (29-rasm). Bu qonuniyatni nafaqat 
odamlar qomatining tuzilishida, balki tabiatdagi boshqa organizmlar, ayniqsa 
hayvonot dunyosi va o‘simliklar kompozitsiyasida ham ko‘rishimiz mumkin (30 
va 31-rasmlar). Hatto bizdagi qon bosimining me’yoriy yuqori va pastki 
miqdorlari ham oltin nisbatda bo‘lar ekan. Kaltakesak dumining uzunligi uning 
gavdasi kattaligiga yoki qush tuxumi asosidan uning eng keng joyigacha bo‘lgan 
masofaning tuxum uchigacha masofasiga nisbati oltin nisbatda shakllanar ekan va 
h.k.

---

50 
29-rasm. Odam tanasidagi oltin proporsiyalar: a - odam qomatida; 
б - bosh tuzilishida; в - kaft va barmoqlarda.