Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

shaklning yetakchiligi hal qiluvchi rolni o‘ynaydi. Shuning uchun ham ular tabiat 
shakllarining yaratilish qonunlari tarzida qaraladi. Ta’kidlash lozimki, bu 
tamoyillar shakllarning tashqi tuzilishiga tegishlidir. Shakllarning ichki tuzilishida 
ayrim o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkin. Jumladan inson ichki organizmida 
simmetriyaning buzilishi kuzatiladi: gavdaning o‘ng tomonida o‘pka joylashsa, 
chap tomonida yurak joylashadi. O‘ng qo‘l va o‘ng oyoq, chap qo‘l va chap 
oyoqdan tabiatan kuchliroq va h.k. Biroq, tabiat shakllarining tashqi 
kompozitsiyasida simmetriya, qismlar mutanosibligi, ritm va "oltin kesim" asosiy 
qonunlar tarzida kuchga kiradi.
Arxitekturaviy shakllarga ham kompozitsiya masalasida huddi shunday 
yondoshish lozim. Zero har qanday me’moriy obyekt ham tabiiy shakllar kabi bir 
nechta alohida shakllar va qismlardan tuziladiki, bu qismlar orasida birortasi 

---

52 
yetakchi, bosh rolni bajarsa, qolganlari uning atrofiga birlashishi, unga 
bo‘ysunishi mumkin, huddi daraxtda shoxlar tanaga, barglar shoxga yoki 
hayvonlarda suyaklar umurtqaga birlashgandek. Teatrda bu yetakchi shakl 
tomoshabinlar zali, sport inshootida musobaqalar o‘tkaziladigan zal, sirkda 
o‘yinlar maydoni – arena, restoranda esa bosh savdo zali bo‘lishi mumkin. 
Alohida qism va shakllar o‘lchamlarining o‘zaro va yaxlit butun shaklga 
mutanosib bo‘lishligi va ularning asosiy shaklga bo‘ysunishi me’moriy 
kompozitsiyaning badiiy sifatini oshiruvchi qonunlardan biridir. Simmetriya va 
ritm esa qism va shakllarning obyektdagi joylashish, hajm va tarzning bo‘laklanish 
tartibini, undagi elementlarning takrorlanish, almashinish takti va maromini 
belgilaydi. Yaxlitlik qonuni esa kompozitsiyada butunning yaxlitligini 
ta’minlashga xizmat qiladi.
Demak, arxitekturaviy kompozitsiyada ham tabiat shakllaridagi kabi beshta 
asosiy qonun: yaxlitlik, mutanosiblik, simmetriya, ritm va asosiy shaklning 
yetakchiligi hamma vaqt va hamma joyda o‘zgarmasdir. Bu qonunlar arxitekturada 
nafaqat kompozitsiya yaratishga va uning badiiyligini oshirishga, balki shakllar 
uyg‘unligini ta’minlashga ham xizmat qiladi. Shakllar mutanosibligini 
ta’minlashda arxitekturada nafaqat birgina "oltin kesim", balki yuqorida 
ta’riflaganimizdek boshqa munosabatlar, ya’ni butun sonli ratsional va handasaviy 
irratsional nisbatlar ham keng qo‘llanilgan.
XIX-XX asrlarda arxitekturaning qator nazariyachi olimlari mutanosib 
nisbatlarni yaratishning fanga noaniq bo‘lgan "falsafiy tamal toshini" ochib 
berishga intilib, me’moriy yodgorliklarning mutanosiblik masalasini muayyan bir 
yagona proporsionallik tizimiga asoslanib tushuntirishga harakat qilganlar. 
Jumladan A.Seyzing, I.Joltovskiy va G.Grimlar bu masalada arxitekturadagi oltin 
kesmalar nisbatiga asoslangan bo‘lsa, V.Vladimirov, B.Mixaylov, P.Zohidovlar 
kvadrat tomonlari va diagonali asosidagi muvofiqlikka yoki bir-biriga ichki 
chizilgan dinamik kvadratlarga, D.Xembij dinamik to‘g‘ri burchaklarga, 
I.Shevelev esa ikkilangan kvadratlar mutanosibligiga asoslanganlar.

---

53 
Keltirilgan proporsional munosabatlar muayyan me’moriy yodgorliklarda o‘z 
ifodasini topgan va ular ko‘p martalab amalda qo‘llanilganki,biz quyida ular 
haqida muayyan misollarda kengroq to‘xtalib o‘tamiz.