В а у р т а м а Х с у с т а ъ л и м в а з и р л и г и т е р м и з д а в л а т у н и в е р с и т е т и

4 - 3 9
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. 
Фавқулодда ҳолларда ёки одатдан ташқари вақт- 
ларда аҳолидан йпғиладигаи йиғимлар.
Фуҳаролардан доимий равишда йиғиладиган асосий 
солиқлар допраспга: хирож (мол) солиғи, жон солиғи, 
мол сардарахт, кўк пули, ушр ҳамда чорва молларидан 
олинадиган закот ва шаҳарда истиқомат қилувчи аҳоли- 
дан олннаднган шаҳар омочлигп солиқларини кнритиш 
мумкин.
Соҳибқирон салтанатида деҳқончилик қнлпнаднган 
ерлардаи олинадиган асосий срлнқ турн хирож ҳисоб- 
ланган. Хирож солиғи ер ва ундан олинадиган даромад- 
лар ҳисобидан йиғиладиган солиқ тури бўлиб, у баъзи 
мапбаларда «мол» ҳам деб юрнтилади.
Хирож солиғи деҳқончилик қилпнаднган ернингунум- 
дорлнги ва ҳосил мнқдори билан белгиланганлигини со- 
ҳибқирон тузикларида баён қнлингаи қуйидаги тузик- 
дан ҳам билиб олса бўлади. Ж умладан, соҳибқирон 
Амир Темур ўз тузикларида «... Яна амр қнлдимки, хи- 
рожни экиндан олган ҳосилга ва ернинг унумдорлигига 
қараб йиғспилар. Чупончи, доим узлуксиз равпшда ко- 
риз, булоқ ва дарё суви билан суғориладигап экин ер- 
ларини ҳисобга 
олснплар, ундай ерлардан олппган 
ҳосилдан икки ҳиссаспии раиятга, бир хиссасиии олий 
саркорлик (салтанат хазинаси) учун олсинлар» деб кўр- 
газма берган. Лалмикор ерларнинг обикор ерларга нис- 
батан унумдорлиги паст бўлганлиги сабаблн бу ерлар- 
дап олннган ҳосилнинг олтидаи бпр қисмп баъзи ҳол- 
ларда эса саккиздан бир қпсми хирож солпги сифатнда 
салтанат хазинаеига тўланган. Соҳибқироп салтанатн- 
даги солиқ турларидан яна бири ушр солпгн бўлиб, бу 
солиқ асосан йирик.ер эгаларидан ундирилган. Ушр со- 
лнғинннг мнқдори ердан йиллик олинган даромаднинг 
ўндан бирини ташкил қилган. Шунннгдек, таҳлил қи- 
лпнаётган даврда боғ ва дарахтзорларга «мол сарда- 
рахт» солиғи, яйлов ва ўтлоқлардаи фойдаланганлик учун 
эса «кўк пули» каби солиқлар жорий қилнпган. Ушбу 
солиқларни тўплашда қадимдак расм бўлнб келгаитар- 
тиб ва қоидаларга амал қплннган. 1Пу билан бир қа- 
торда, бу даврда чорва молларпга ҳам закот солпғи 
солпнган. Закот солнғинипг миқдорн моллар сонипинг 
Қирқдан биринн ташкнл қплган. Агар фуқаролардаи 
биринн чорва молларпнинг сонп қирқтага етмаса, унда 
ўша одам чорва молларига солнпаднган закот солиғи- 
дан озод қилинган. Соҳибқпрон Амир Темур салтанати- 
да фуқаролардан олинаднган яна бнр солиқ тури «сори. 
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шумор», яънн жон солиғи бўлнб, бу солиқ турн аҳоли 
жон бошига қараб солинган. Лекин бу солиқнинг миқ- 
дори қанча эканлиги ҳанузгача анпқланган эмас. Со- 
ҳибқнрон Амир Темур давлатинннг шаҳарда яшовчи 
аҳолидан оладиган солиғи шаҳар омонлигн солиғн деб 
номланган. Ушбу солиқ тури шаҳарда истиқомат қилув- 
чи косиблар, ҳунармандлар, савдогарлар ва шунга ўх- 
шаш бошқа касб эгаларпдан 
ундирилган 
ва шаҳар 
омонлиги солиғи хазинасига топширилган. Ушбу со- 
лпқдан тушган маблағ шаҳарлар ободончплигнга ҳамда 
ўнбоши ва юзбошпларга бериладпган маошларга сарф- 
ланган.
Соҳибқирон Амир Темур ўз тузикларида фуқародан 
ундириладиган солиқлар миқдори, солиқларни йнгиш 
тартиби масаласига ҳам алоҳида тўхталиб шундай де- 
ган эди: «Амр қилдимкн ҳосил пишнб етилмасдан бурун 
раиятдан молу жиҳот олнимасин. Ҳоснл етплгач, ҳосмл- 
ни уч бўлиб олсинлар. Агар раият солиқ тўпловчи юбор- 
масдан солиқни ўзи келтириб берса, у ҳолда у ерга 
солиқ тўпловчи юбормасинлар. Агар олнқ-солиқ олувчн- 
ни юборишга мажбур бўлсалар, улар солиқларни буй- 
руқ бериш ва яхши сўз билан олсиплар, калтак, арқон 
ишлатиб ишни 
уруш-сўкпшгача 
олпб бормасннлар. 
Уларни банди этиб занжир билан кишаиламасинлар... 
'Яна амр этдимки, кимкп бирон саҳрони обод қилса ёки 
биронбирбоғ кўкартнрса, ёхуд хароб бўлиб ётган ерни 
обод қилса, биринчи йнли ундан ҳеч нарса олмасинлар, 
иккинчи йилираиятўз розилиги билан берганини олсин- 
лар, учпнчи йили эса олиқ-солиқ қонун-қоидасига му- 
вофиқ хпрож йиғилсин.... Яна буюрдимки, агар амалдор- 
лар ва калонтарлар оддий фуқарога жабр-зулм қилсц 
ва шу орқали бечораларга зарар етказнлган бўлса, бун» 
дай вақтларда етказилган зарарнн калонторлардан (со- 
лиқ йиғувчилар) ундириб жабо кўрганларга берсинлар, 
токи улар яна ўз ҳолларига келсннлар».
Шулар бплан бир қаторд^а, ўша даврда солиқ йпгув-. 
чилар ва унинг ҳисоб, китоби билан банд бўлган турли 
лавозимдаги маъмурлар хизматп учун ҳам қатор йиғим- 
лар тўпланган бўлиб, бу йиғимларга мисол қилнб соҳиб 
жамона — ҳосил миқдорини белгиловчилар, мухоссилот 
ни — солиқ йиғувчилар, зобитона — хазинага киритил- 
ган 
киримни 
бошқарувчилар, 
доругона— доруголар 
(аҳолини рўйхатга олиш ва солиқ йиғиш масалаларига 
масъул мансабдор шахслар), миробона — сув тақснм- 
ловчилар фойдасига йиғиладиган йиғимларни мнсо^
51
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қнлиб кўрсатиш мумкин. Бнроқ бу йиғнмлар миқдори 
унчалик катта бўлмаганлигини соҳибқирон тузикларида 
баён қилинган қуйндаги тузикдан ҳам билиб олса була- 
ди. Жумладан, ушбу тузикда 
фуқародан олинадпган 
турли хил қўшимча йиғиладиган йнғимларнп 
йнғиш 
тартиби хусусида шундай дейилган: «Ҳар шаҳар ва ҳар 
ердан олннадиган жон еолиғи касб-ҳунардан ҳамда ўт- 
лоқ ва сувлоқлардан олинадиган солиқни тўплашда қя- 
димдан келган тартпб-қопдаларга амал қнлсинлар, бор- 
ди-ю, бунга рапят рози бўлмаса бори бўлганича пш тут- 
синлар». Лмир Темур давлатида баъзи бир фавқулодда 
ҳолларда раиятдан солнқлар ҳам ундирилган.
Фавқулодда ҳолларда аҳолидан олинаднган солнҚ' 
лар доирасига: авворпзот, тавожжухоти хоржий ва то- 
ғар ёки ошлиғ солиқларнни кнритнш мумкин. Фавқулод- 
да ҳолларда аҳолндан йнғпб олннадиган ушбу солиқ- 
лар асосан ҳарбий юришлар пайтида лашкар эҳтиёжм 
учун қишлоқма-қишлоқ юриб пул ва озиқ-овқат шакли- 
да тўпланган. Амир Темур фавқулодда ҳолларда йиғн- 
ладпган солиқ турларини қаттиқ назорат остига олгап 
ва ортпқча йиғнмларни йигиш орқали халқнинг хона- 
вайрон бўлиш ҳолларинннг олдпни олпшга ҳаракат қил- 
гап. Жумладан, тузиклардан бприда соҳибқнрон ушбу 
масалага тўхталиб қуйидагича амр қилади: «... Яна 
ҳукм қилдимки, амирлар, миигбошплар рапятдан молн 
жиҳот йиққанларнда хирождан ортиқча саварий (под- 
шоҳ ва хонлар ўз вилоятларндан ўтаётганларида халқ- 
дан талаб қилинадиган тортнқлар баъзи манбаларда 
соврун ҳам дейилади), куналга (чопарлар ва элчилар- 
га қўноқ, яъни тунаш учуи жой бериш сслиғи) ва ши 
лон (подшоҳлар ва амирларнинг овқатп учун йиғнла- 
диган солиқ) талаб қнлмасннлар». Шунингдек, соҳиб- 
қирон Амнр Темур ўз тузпкларнда ўз ҳукмига бўйсун- 
днрнлган мамлакатлар аҳолисидан ундирнладиган со- 
лиқлар хусусида шундай амр қнлади: «Ҳар бир мамла- 
кат фат.ҳ этилгач ёки қўшиб олингач, турли кўнгилсиз 
ҳодпсалардан эмину омонликда бўлснн, унинг ҳоснл ва 
даромадларини ҳисобга олиб нш тутсинлар. Агар ерлик 
фуқаро азалдан бериб келган хирож мнқдорига розн 
бўлса, уларнинг розилиги билан иш кўрсин». Соҳнбқп- 
ропнинг бўйсундирилган мамлакатлар аҳолпспдан уи- 
дириладиган солиқлар хусуснда берган ушбу буйруғп 
соҳибқирон ҳазратларннинг ўз олдига адолат ва инсоф- 
ни дастуриламал қплнб қўйганлигинн кўрсатиш бплан 
бир қаторда, шўролар тузумп даврида соҳибқнрон шах- 
52
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сиятига нисбатан қўлланилган талончи ва боеқинчи де- 
ган туҳматларнинг асоссиз эканлигини исботлайди.
Умумаи, хулоса сифатида шуни айтиш лозимки, со- 
ҳибқирон Амир Темур салтанатидаги солиқлар тизимн 
маълум бнр тартибга туширнлган бўлиб, ундан олдин- 
ги даврлардаги тартибсиз солиқлар тизимини муайян 
даражада тартибга солади. Бу эса раиятнинг хонавай- 
рон бўлишини олдини олиш бнлан бир қаторда, салта- 
патнинг барқарор бўлишига ҳам олиб келди. Масала- 
нинг ана шу томонини ҳисобга олган соҳибқнрон Амир 
Темур ўз тузикларида аҳолидан йиғиладиган солиқ ва 
йиғимлар хусусида шундай амр қилади: «...Амр эдим- 
ки, раиятдан мол хирож йиғишда уларни оғнр аҳврлга 
солишдан ёки мамлакатни қашшоқликка тушириб қўйиш- 
дан сақланнш керак. Негакп, рачятни хонавайрон қи- 
лиш давлат хазннасшшнг камбағаллашишига олиб ке- 
лади. Хазинанинг камайиб қолиши эса сипоҳнинг тар- 
қалиб кетпшига сабаб бўлади. Снпсҳнинг тарқоқлиги ўз 
Ъавбатида салтанатнинг кучспзланишига олнб келади».
Демак, шундай экан соҳибқирон Амир Темур хазрат- 
ларининг фуқаролардан олинадпган солиқ ва йиғимлар- 
ни тадбиркорлик билан тартибга солиши ва ушбу йи- 
ғимларни йнғишда қанчалик даражадэ инсоф ва диё- 
натни ўзига дастур қилиб олиши соҳибқнрон салтанати- 
нинг бойиши ва барқарор бўлишпнннг асоснй омилла- 
ридан бириднр.