В. М. Каримова, Н. Шомуродова. Этнопсихология. Олий юртлари талабалари учун ўқув қўлланма. – Тошкент, 2012

 
ЭТНОПСИХОЛОГИЯ СОҲАСИДАГИ ДАСТЛАБКИ 
ТАДҚИҚОТЛАР 
Маълумки, жаҳон фанида халқлар ва миллатлар психологиясига 
бағишланган биринчи илмий тадқиқотларни немис классик олими Вильгельм 
Вундт бошлаб берган эди. Унинг тадқиқотларидаги “халқ” тушунчаси аслида 
этник уюшма, миллат маъносида тушунтирилган эди. Унинг фикрича, этник 
гуруҳлар психологиясини ўрганиш учун уларнинг тилини, одатларини ва ана 
шу халқларда кенг тарқалган афсоналар, ақидалар, фикрлаш тарзлари, ҳаёт 
тарзи ва тутимларни ҳамда бошқа онг тизимларини ўрганиш керак.
Шуниси диққатга сазоворки, Вундтдан кейинги даврда ўтказилган 
муҳим тадқиқотлардан бири бизнинг ўлкамизда ўтказилган бўлиб, уни 
психолог А.Р.Лурия амалга оширган эди. Бу экспериментал тадқиқот бўлиб, 
уни ўтказишдан асосий мақсад Л.С.Виготскийнинг маданий-тарихий 
ёндашув ғоясини текшириш эди. Лурия бошчилигидаги олимлар гуруҳи 
революция бўлиб ўтган Ўзбекистон шароитида турмуш тарзининг ўзгариши 
билан ўзбек халқи психологиясининг ҳам ўзгарганлигини исбот қилмоқчи 
бўлганлар. Асосий мақсад билиш жараёнларининг ўзгарганлигини исбот 
қилиш бўлса ҳам тадқиқотчилар ўз-ўзини англаш ва ўз хулқ-атворини таҳлил 
қилиш борасида ҳам уйда ўтирадиган аёллар, эндигина савод олиш 
мақсадида саводхонлик курсларида ўқиётган хотин-қизлар ҳамда педагогика 
билим юртларида таълим олаётган қизлар ўртасида фарқ бор-йўқлигини 
текширишди.
Тадқиқот асосан ўз-ўзини анализ қилиш методи ёрдамида ўтказилган 
бўлиб, тадқиқот мобайнида аёлларга турли саволлар орқали ўз шахсига хос 
хусусиятларни, ўзидаги етакчи сифатларни аниқлаш ва баъзи психологик 
ҳолатларга баҳо бериш топшириғи берилди. Лекин жавобларнинг сифати, 

---

16 
тўлиқлиги аёлларнинг билим савиясига ва ижтимоий алоқалар тизимида 
тутган ўрнига боғлиқ бўлиб чиқди. Уйда ўтирган аёллар кўп ҳолларда 
қўйилган саволни ҳам англамасликлари маълум бўлди. Лурия шу нарсага 
иқрор бўлдики, ўзбеклардаги онг, асосан, бошқа одамлар фикрига боғлиқ 
эканлиги, тобелик психологияси кучлилигини аниқлади. Яъни, жамоавийлик 
психологиясининг мавжудлиги текширилувчиларнинг ижтимоий хулқини
таҳлил қилиш орқали исботланди. Масалан, аёлларга ўзидаги ёмон 
сифатларни айтиш топшириғи берилганда, улар ёмон қўшниларни 
кўрсатишар ва умуман ўз-ўзини баҳолашдан кўра бошқаларни баҳолаш, 
уларга сифат характеристикалари бериш анча енгил туюларди. 
Юқорида таъкидлаганимиздек, А.Р.Луриянинг асосий мақсади миллий 
психологик хусусиятларни ўрганишда тарихийлилик тамойилига таяниш 
лозимлигини исботлаш ҳамда миллий психологиянинг ҳаёт тарзига, 
шахснинг жамиятда шахслараро муносабатлари тизимида тутган ўрнига 
бевосита боғлиқлигини исбот қилиш эди. Биринчи дастлабки тадқиқотлар 
қатор методологик камчиликлардан холи бўлмасада, унинг муайян илмий ва 
амалий аҳамияти ҳам бор эдики, унда биринчи марта миллий психологияни 
ўрганишга ёрдам берувчи методлар ва методологик тамойиллар синовдан 
ўтказилди. Тўғри, бу тадқиқотда тўпланган маълумотлар ва илмий хулосалар 
билан бугунги кунги холатни тўлиғича ифодаламайди, қолаверса, бу 
концепциянинг ўзи неча бор қайта ишловни талаб қилди, лекин миллий 
психология бўйича ўтказилган кросс, яъни, қиёсий тадқиқот сифатида унинг 
барибир этнопсихология учун аҳамияти каттадир. А. Лурия ушбу 
тадқиқотида қўлланган пиктограмма усули, яъни, “сўз портретлари”ни, ўз-
ўзини анализ қилиш методларини ҳозирги замонавий тадқиқотларда ҳам 
фақат янгича методологик принциплар асосида қўллаш мумкин.
Охирги йилларда чет эл ва собиқ Иттифоқ олимларининг 
тадқиқотларини умумлаштириб, этнопсихологик ишларга ягона илмий 
ёндашувни топиш ҳаракатлари сезилмоқда. Бу соҳада машҳур рус этнографи 
ва психологи Ю.Бромлей олиб борган ишлар, унинг лабораториясида 

---

17 
тўпланган маълумотлар мисол бўлиши мумкин. Ю.В.Бромлей этник гуруҳлар 
психологиясида икки томонни фарқ қилади:
1) психик асос – этник характер, темперамент, миллий анъаналар ва 
одатлардан иборат барқарор қисм;
2) ҳиссиёт соҳаси этник ёки миллий ҳис-кечинмаларини ўз ичига олган 
динамик қисм.
Аксарият тадқиқотчилар нима учундир, миллий психология масалалари 
билан шуғулланишганда, миллий қирралар ёки сифатларни аниқлаш билан 
шуғулланадилар-да, у ёки бу миллатларгагина хос бўлган қирраларни 
топишга уринадилар. Олимлар фан-техника ривожланган, миллатлар 
уйғунлиги, миллатларнинг доимий ўзаро ҳамкорлиги, алоқалар ва мулоқоти 
шароитида, аралаш никоҳлар кенг тарқалган шароитда фақат у ёки бу 
миллатга хос бўлган қирралар ҳақида гапириш жуда қийин эканлигини бироз 
эътибордан қочиришган. Масалан, ўзбекистонликлар ўртасида ўтказилган 
кичик тадқиқот натижасида шу нарса маълум бўлдики, меҳмоннавозлик, 
камтарлик, самимийлик каби ижобий сифатлар ўзбек халқигагина хос. Тўғри, 
бу сифатлар албатта ўзбекларда бор. Лекин, айнан шу сифатлар бошқа 
миллатлар вакилларида йўқ дейишга ҳаққимиз йўқ. Худди ҳар бир шахс 
онгида турлича стереотиплар, яъни, ўрнашиб қолган образлар, психологик 
“тамғалар” бўлганидек, ҳар бир оила, яқин ошна-оғайнилар ва ўзига ўхшаш 
шахслар билан мулоқот жараёнида у ёки бу миллат вакилида ҳам ўз 
миллатига хос бўлган сифатлар ҳақида стереотиплар пайдо бўлиб, улар 
онгида ўрнашиб боради. Бундай стереотиплар ўз миллатига ва бошқа 
халқларга нисбатан бўлиб, бошқалар ҳақидаги тасаввурлар анча содда, 
юзаки, мазмунан тор бўлади. Шундай тасаввурлар асосида бошқа 
миллатларга нисбатан ёқтириш (симпатия) ёки ёқтирмаслик (антипатия) ва 
бефарқлик муносабатлари шаклланади. Ўз миллати ҳақидаги тасаввур ва 
стереотиплар эса миллий “этноцентризм” ҳиссини шакллантирадики, шу ҳис 
туфайли шу миллий гуруҳ вакилларида бошқа миллатларга нисбатан 
иррационал муносабатлар пайдо бўлиши, бу эса миллий антогонизм ва 

---

18 
миллий адоватларни келтириб чиқариши мумкин.
Миллатлараро адоват ва миллий этноценризмнинг ўзига хос тури 
борасида давлатимиз раҳбари Ислом Каримов ўзининг “Ўзбекистон ХХI аср 
бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт 
кафолатлари” номли тарихий асарлари жуда теран фикрларни баён этганлар. 
Асарда таъкидланганидек, “Ўзбекистон аҳолисининг кўп миллатлилиги ўзбек 
халқининг миллий ўзлигини англаши ва маънавий қайта тикланишининг 
ўсиши билан чамбарчас боғлиқ ҳолда жамиятни янгилаш, уни 
демократлаштиришга ундовчи зўр куч бўлиб хизмат қилмоқда. Бу 
республиканинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши учун қулай шарт-шароит 
яратмоқда”.
4
Таъкидлаш жоизки, мустақилликнинг дастлабки йилларида юртимизда 
кўп йиллар мобайнида собиқ иттифоқ шароитида аҳолини бир хил 
“байналмилаллаштириш”, ягона “совет халқи” ғоясини сингдириш 
мафкураси таъсирида бўлган халқлар ва миллатларнинг миллий ўзлигини 
англаши, шу билан биргаликда миллатларао ва диний бағрикенглик 
сиёсатини олиб бориш унчалик осон кечмади. Президентимизнинг жамики 
юртимизда истиқомат қилаётган юздан зиёд миллат ва элатларнинг 
манфаатларини бир хил ҳимоя қилиш, улар ўртасида дўстлик ва 
ҳамжиҳатликни кучайтиришга қаратилган доно сиёсати туфайли, бугунги 
кунда барча ўзбекистонликлар шу юрт, шу Ватан равнақи йўлида бир хил 
курашиш билан биргаликда ўз миллий қадриятлари, маданияти, санъати, 
яшаш тарзини ҳурмат қилишга, унинг энг жозибали ва тарбиявий нуқтаи 
назардан ноёб анъаналарини давом эттириш, намоён этиш имкониятига эга 
бўлдилар. Зеро, давлатимиз раҳбари таъкидлаганларидек, “Ҳар қандай 
миллат, у нақадар кичик бўлмасин – инсониятнинг бойлигидир ва ҳар қандай 
миллий бирликнинг, унинг тил, маданий ва бошқа хусусиятларининг йўқ 
бўлиб кетиши Ер юзидаги маданий ва генетик фонднинг, шахс 
4
Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва 
тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 72. 

---

19 
имкониятларининг қашшоқлашувига олиб келади. Шу боис ҳар бир этник 
бирликни сақлаб қолиш унга мансуб одамларнинг энг муҳим мақсади 
бўлмоғи керак.”
5
Демак, мустақил юртимизда миллатлараро ва элатлар ичидаги ўзаро 
алоқалар муаммолари стратегик аҳамиятли бўлиб, бу ўз навбатида олимлар, 
хусусан, 
этнопсихологлар 
олдига 
миллатлараро 
дўстликни 
ва 
баҳамжиҳатликни такомиллаштиришга йўналтирилган фундаментал ва 
тадбиқий ишларни амалга ошириш, натижалари билан юртимизда тинчлик ва 
тотувликни барқарорлаштиришга ҳисса қўшиш вазифасини қўяди. 
Бу борада, ижтимоий психологлар ва мафкурачилар олдида турган 
муаммолардан бири миллат вакилларида миллий ғурурни соф ижтимоий-
психологик феномен сифатида ўрганиш, унинг ёшларда мафкуравий 
иммунитетнинг 
шаклланишидаги 
ролига 
алоқадор 
психологик 
механизмларни тадқиқ этишни кўндаланг қилиб қўяди. Чунки кўпинча 
миллий ғурур туфайли айрим шахсларда бошқа миллатларни менсимаслик, 
улардаги ғурур ёки миллий ҳисларни тан олмаслик ҳоллари кузатилиши 
мумкин. Умуман, бизнинг фикримизча, миллий адоватлар асосида ётган 
этноцентризм ва миллий ғурурнинг салбий кўринишлари бошқа 
миллатларнинг тарихини, уларнинг анъаналарини, тили ва ҳоказоларини 
билмасликдан келиб чиқади.
Миллий психология бўйича ўтказилиши лозим бўлган тадқиқотларнинг 
мақсадларидан бири ҳам бошқа миллатлар психологиясини билиб, уни бошқа 
миллатларга етказиш туфайли, ҳар бир миллат вакилига ҳурмат-иззат 
ҳиссини кучайтиришдир. Чунки ўзини ҳурмат қилмаган одам бошқани 
ҳурмат қилмайди, бунинг учун эса ўз психологиясини ҳам, ўзгалар 
психологиясини ҳам билиши керак. Шундагина шахслараро зиддиятларга 
барҳам берилиши мумкин. Бу нарса миллатлар психологиясига ҳам хосдир. 
Яъни, фан жамиятга шундай этнографик ва этнопсихологик маълумотлар 
мажмуини яратиб бериши лозимки, ундаги маълумотлар асосида катта гуруҳ 
5
Ислом Каримов. Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида... – Т.: Ўзбекистон, 1997 – 73-74 б. 

---

20 
ҳисобланган миллатлар психологиясини ҳам бошқариш мумкин бўлсин. 
Шундагина кўпмиллатли жонажон юртимиз Ўзбекистонда топ маънода 
тинчлик ва хотиржамлик хукмрон бўлади. 
Бугунга келиб, этнопсихология масала билан турли соҳа мутахассислари 
шуғулланмоқдалар. Миллат ва элатлар ва турли ижтимоий гуруҳларни 
ўрганишда файласуфлар, социолог ва тарихчилар, асосан, уларнинг моддий 
ва маънавий маданияти, таркиби, ижтимоий муносабатларига эътиборни 
қаратгаи бўлсалар, психологлар шахс психологиясини ўрганиш асносида 
турли миллат вакилларига хос ўзига хос характер хусусиятларини шахсни 
ўраб турган маданий ва тарихий муҳитнинг таъсири доирасида 
ўрганмоқдалар.
Этнопсихологик муаммоларни тадқиқ этувчи хорижлик олимларнинг 
кўпчилиги, бу муаммоларни ўрганиш қийин эканлигини, бу сохада 
учрайдиган мураккабликларни таъкидлашади. Дарҳақиқат, этнопсихологик 
хусусиятларни эмпирик йўл билан, психологиядаги ишончли методлар, 
тестларни қўллаш йўли билан тадқиқ этиш қийин. Зеро, айнан миллатлар 
ўртасидаги психологик тафовутлар, миллатлараро муносабатларга хос бўлган 
мураккабликларни ўлчай оладиган, камхарж методлар яратилмаган. Боз 
устига бир мамлакатда, бошқа бир маданиятни ўрганиш учун яратилган бир 
методлар туркуми, иккинчи бир халқларни ўрганишда натижа бермаслигини, 
ҳатто, қарама-қарши кўрсаткич бериши мумкинлиги фанга маълум. Бу 
соҳадаги муаммо яна шундаки, бир этнос ичидаги турли синфлар, социал 
гуруҳларда миллий хусусиятларнинг намоён билиши маълум даражада бир 
биридан фарқланади. Шунинг билан биргаликда, тадқиқотчи этник 
психологиядаги ўзига хослиқ бошқа этник гуруҳлардап фарқ қилувчи 
махсуслик ва умумийлик томонларни очиб бера олиши керак. Ниҳоят, 
этнопсихологик хусусиятлар қотиб қолган, ўзгармайдиган нарса эмас. Улар 
маълум бир ижтимоий ўзгаришлар натижасида, айрим бир хусусиятларини 
ўзгартириши, янги ижтимоий муносабатларни акс эттирувчи хислатларни 
ҳосил қилиши мумкин. Биргина мисол, юртимизда мустақиллик йилларида 

---

21 
яратилган улкан имкониятлар боис ўзбек миллатининг боласи санъат, 
маданият, спорт, фан соҳасида бугун бутун дунёни лол қилувчи ютуқларга 
эришмоқдаки, бунда китобларда, спорт майдонларида ва катта саҳналардаги 
имкониятлардан ташқари, ўзбекларга хос халоллик, шижоат, миллати, 
оиласи, маҳалласи шаъни учун кураш, ғурур, тиришқоқлик каби ноёб 
сифатлар ҳам катта роль ўйнамоқда.