Va oliy nerv faoliyati

Rivojlanish qonuniyatlari. Odam organizmida tuxum hujayra
shakllanishdan to nobud bo‗lgunicha juda murakkab bo‗lgan o‗sish va 
rivojlanish jarayonlarini kechadi. Shu davrda sodir bo‗ladigan morfologik va
funksional o‗zgarishlar shaxsiy rivojlanish - ontogenezni tashkil qiladi. 
Fiziologiya tirik organizm va qismlarining funktsiyasini o‗rganadi. Shuning uchun, 
fiziologiyani bayon qilishdan avval "organizm" va "funktsiya" tushunchalariga 
to‗xtab o‗tishimiz kerak. 
Organizm - organik olamning mustaqil yashay oluvchi, o‗z-o‗zini boshqara 
oluvchi va tashqi muhitning turli o‗zgarishlariga bir butun sistema sifatida javob 
bera oluvchi birligidir. Organizm o‗z atrofidagi tashqi muhit bilan o‗zaro ta`sir etib 
turgandagina yashay oladi va shunday o‗zaro ta`sir natijasida o‗z-o‗zidan 
yangilanib turadi. I. M. Sechenov ta`kidlaganidek "Organizmning yashashiga 
yordam beradigan tashqi muhit bo‗lmasa, organizmning bo‗lishi mumkin emas". 
Har qanday organizmning xarakterli belgisi shuki, uning strukturalari 
muayyan tarzda tashkil topgan. Oddiy tirik organizmlar - viruslarda ularni tashkil 
qiluvchi oqsil molekulalari va nuklein kislotalardan tashkil topgan, xolos. Bu yerda 
organizm 
tashkilotining 
molekulyar 
darajasi 
xaqida 
gapirish 
mumkin. 
Paramenifera yoki infuzoriya singari ancha yuqori tashkil topgan bir hujayrali 
organizmlar murakkabroq tuzilmasi bilan ta`riflanadi: hujayra ichida yadro, 
mitoxondriyalar, yuza va protoplazma ichidagi membranalar, vakuolalar 
differentsiallanadi. Bu yerda organizm tashkilotining molekuladan yuqori, hujayra 
darajasi bor, unda hujayra ichidagi har xil tuzilmalarning funksiyalari 
differentsiallanadi (tabaqalanadi). Masalan, harakat funksiyasini hujayra ichidagi 

---

35 
qisqaruvchi fibrillalar, xivchinlar va kiprikchalar bajaradi; ba`zi hujayralarda ovqat 
xazm qilish va chiqaruv funksiyalarini vakuolalar o‗taydi va x. k. 
Ko‗p hujayrali organizmlarning evolyutsion rivojlanish protsessida hujayralar 
differentsiallanadi, ya`ni ularning kattaligi, shakli, tuzilishi va funktsiyasi farq qila 
boshlaydi. Bir xil differentsiallashgan hujayralardan to‗qimalar hosil bo‗ladi, 
hujayralarning tuzilish jihatdan birlashuvi, morfologik vа funksional xossalarining 
umumiyligi va hujayralarning o‗zaro ta`siri to‗qimalarning harakterli belgisidir. 
Turli tuqimalar o‗z funksiyalariga ko‗ra ixtisoslashadi, ya`ni hayot faoliyatining 
turli protsesslarini bajarishga moslashadi. Masalan, muskul to‗qimasi harakat 
funksiyasini bajarishga ixtisoslashgan bo‗lib, harakterli xossasi qisqaruvchanlikdir, 
bez to‗qimasi o‗z hujayralarining ba`zi ximiyaviy birikmalar (garmonlar, 
fermentlar va x.k)ni hosil qilishi va ajratishiga ixtisoslashgan. To‗qimalarning 
yuksak darajada differentsiallashgan hujayralari faoliyatning muayyan turini 
bajarishga moslanish bilan bir qatorda hamma hujayralar uchun umumiy 
funksiyalar: modda almashinuvi, ovqatlanish, nafas olish, chiqaruv funksiyalarini 
ham bajaradi. Tuqimani hosil qilgan hujayralar o‗zaro ta`sir etib turishi, 
to‗qimalar tuzilishining murakkabligi va funksiyalarining ixtisoslashganligi 
ularning morfologiк va funksional jihatdan o‗ziga xos bo‗lishini taqozo qiladi, bu 
esa tirik organizm tashkilotining to‗qima darajasi ajralib chiqishiga asos bo‗ldi. 
Organizmlar taraqqiyoti (tur va individ rivojlanshi)ning ma`lum bosqichida turli 
to‗qimalardan tuzilgan organlar hosil bo‗ladi.
Organlar turli to‗qimalarning struktura va funksiya jihatdan o‗ziga xos 
birlashuvi bilan ta`riflanuvchi anatomik tuzilmadir, ular butun organizmning 
yashashi uchun zarur faoliyatning murakkab turlarini bajarishga ixtisoslashgan 
ishchi apparatlardan iborat. Masalan, yurak qonni venalardan arteriyalarga 
xaydovchi nasos vazifasini o‗taydi, buyraklar modda almashinuvining oxirgi 
mahsulotlarini organizmdan chiqarib tashlash va qondagi elektrolitlar 
kontsentratsiyasini doim bir xilda saqlash funksiyalarini, suyak ko‗migi esa qon 
yaratish vazifasini bajaradi. 
Organizmda struktura va funksiya jihatidan turlicha organlar mavjudligi 
organizm tashkilotining organ darajasi haqida gapirishga imkon beradi. Faoliyatning 
biror murakkab aktini bajarishda qatnashuvchi organlar yig‗indisidan anatomik yoki 
funsional birlashma - organlar sistemasi vujudga keladi. Gavdaning barcha organlari 
faoliyatini boshqaruvchi nerv va endokrin sistemalar, lokomotsiya (fazoda siljish), 
nafas, qon aylanish, ovqat hazm qilish, chiqaruv, ko‗payish organlarining sistemalari 
shular jumlasidandir.
Tirik organizm tashkilotining turli darajalari - molekula, hujayra, to‗qima, 
organ, sistema darajalarini o‗rganish va shunda tadqiqotchilar oladigan barcha 
ma`lumotlarni sintezlash zarurki, buni uqtirib o‗tmoq kerak. Sababi shuki, murakkab 

---

36 
tuzilgan (murakkab tashkilotga ega bo‗lgan) tirik organizm - bir butun yaxlit 
mavjudotdir, unda barcha strukturalar, hujayralar, to‗qimalar, organlar va ularning 
sistemalari bir-biriga uyg‗un bo‗lib, butun, yaxlit organizmga bo‗ysungan. O‗sish
deganda, odam hujayralari soni va og‗irligining ortishi hisobiga gavdasi og‗irligi 
va o‗lchamining kattalashishi tushiniladi. Hamma to‗qimalar o‗sadi, biroq bu
jarayonlarning tezligi odam umrining turli davrlarida bir xil bo‗lmaydi va turli 
tizimlar tarkibiga kiradigan to‗qimalar va organlar uchun bir vaqtda sodir
bo‗lmaydi va bunga –geterxroniya deyiladi. O‗sish jarayonining yoshga oid
chegaralari mavjud bo‗lib o‘smir qizlar uchun bu jarayon taxminan 16-18
yoshgacha, o‗smir o‗g‗il bolalar uchun esa 18-20 yoshgacha davom
etadi
.
Hujayralar miqdori ortishi bilan bir vaqtda sifat o‗zgarishlari ham yuz
beradi, ular funsional ahamiyati turlicha bo‗lgan to‗qimalarning morfologik
rivojlanishi va hosil bo‗lishi, ularning murakkab organlarga birikishi, ayrim
tuzilmalarga xos morfologik belgilarning shakllanishidan iborat. Odam butun
hayoti davomida rivojlanib boradi. Yetuk yoshda boshlanadigan qarish jarayoni
ham shunga kiradi. 
Rivojlanish jarayoni organlar va organlar tizimlari faoliyatining umumiy
a‘loqalarini murakkablashuvi va rivojlanishi hisobiga yurak-tomir, hazm qilish, 
tayanch-xarakatlanish tizimlari va boshqa tuzilmalarning takomillashuvini 
ko‗rsatib o‗tish mumkin. Demak, o‗sish-bu organizmning o‗z tuzilishi va
shaklini saqlagan holda miqdor jihatidan ortishidir. 
Rivojlanish esa organizmning sifat jihatidan yangilanishidir. Odam 
organizmi doimo o‗sish va rivojlanish hisobiga murakkablashib, takomillashib
boraveradi. Yosh bolalarda tana organlarining o‗sishi va rivojlanishi turli yoshda 
turlicha bo‗ladi. Bola hayotining birinchi yili o‗sish,rivojlanishning eng jadal davri 
hisoblanadi. Bolalar, yana balog‗at yoshida 11-15 yoshlarda juda jadal o‗sish va 
rivojlanish davrini o‗taydilar. 
Bola tug‗ilganida uning bo‗yi 50 sm bo‗lsa, bir yoshga kirganida 75-80 
sm gacha o‗sib, rivojlanadi. Gavda og‗irligi yangi tug‗ilgan bolada 3kg bo‗lsa, 
birinchi yilning oxiriga borib - 9,5-10 kg gacha 
etadi
.
Ma‘lumki bog‗cha yoshdagi bolalar (3-6 yosh) asosan kaloriyali, tez 
hazm bo‗ladigan va bolaning o‗sish, rivojlanishini ta‘minlaydigan ovqatlar bilan 
oziqlanishlari talab etiladi. Umuman tadqiqotlar va adabiyotlar ma‘lumotlari tahlili 
shuni ko‗rsatdiki, bog‗cha yoshidan to maktab (2-6) yoshigacha bo‗lgan davrda 
to‗g‗ri, kaloriyali, sifat va miqdor ko‗rsatkichlariga amal qilingan holda rasional 
ovqatlanish qoidalariga amal qilinsa bolalarning bo‗yi va gavdasi og‗irligi ham 
normada bo‗lishi aniqlangan. 

---

37 
Keyinchalik, toki balog‗at yoshiga yetguniga qadar bolaning o‗sishi va 
rivojlanishi bir oz sekinlashadi. O‗sish va rivojlanishning ikkinchi - tezlashish 
davri, bolaning balog‗at yoshidagi davriga to‗g‗ri keladi.