Va oliy nerv faoliyati

Agnoziya. Bilish funktsiyasining buzilishi agnoziya (grekcha gnozis - bilish 
so`zidan) deb ataladi. Agnoziyaning bir qancha turli formalari, masalan, ko‗ruv, 
eshituv, taktil agnoziyalar bor. 
Ko‗ruv agnoziyasi buyumni tanimaslikda namoyon bo`ladi. Ko‗ruv 
agnoziyasi (optik agnoziya) bo`lgan odam buyumlarni kuradi, qoqilmasdan ularni 
aylanib utadi-yu, ammo tanimaydi; u buyumni tanimoq uchun paypaslab 
tekshirishi yoki tovushini eshitishi kerak Optik agnoziya ko`pincha miya ensa 
bo`laklarining zararlanishiga bog‗liq. 
Eshituv agnoziyasi Buyumlarni chiqaradigan tovushidan tanimaslikda 
namoyon bo`ladi. Bemor tovushni eshitadi-yu, uni tovush chiqaruvchi muayyan 
jismga bog‗lamaydi. Eshituv agnoziyasi bo`lgan bemor bong tovushini yoki 
shaldirab to`shayotgan suv tovushini tanimasligi mumkin, ammo bongni tashqi 
kurinishiga qarab, suvni unga qul botirib xis qiladigan sezgisiga qarab darrov 
taniydi.
Eshituv agnoziyasi odatda miyaning chakka bo`lagi zararlanganda ko‗zatiladi. 
Eshituv agnoziyasida nutqni idrok etish funktsiyasi buziladi. 
Taktil agnoziya buyumning tegib to‗rganini bemor xis qilgani xolda uni 
paypaslab tanimasligida namoyon bo`ladi, binobarin, taktil agnoziyada bemorning 
oddiy taktil sezgilari saqlanib to‗radi. O‗ng yarim sharning emas, balki ko`pincha 
chap yarim sharning yuqoridagi tepa bo`lagi zararlanganda taktil agnoziya 
ko‗zatiladi. 
Apraksiya. Apraksiya (grekcha praksis - ish, harakat so`zidan) muayyan 
maqsad yo`lida ish kurish, masalan, iroda bilan muayyan harakat qilishning 
buzilishida namoyon bo`ladi. Masalan, apraksiya bo`lgan bemor ko`pincha gugurt 
chaqa olmaydi, qulini qimirlatib, salomlasha olmaydi, non kesolmaydi va hokazo. 
Ayni vaqtda quli falaj bo‗lmay, ayrim oddiy harakatlarni bajara oladi - qulini 

---

336 
istagan bug‗imidan buka va yoza oladi. Bemor qiladigan ish-harakatini tushunishi, 
ammo shu bilan birga maqsadga muvofiq harakatni bajara olmasligi apraksiyaga 
harakterli. Apraksiyada harakat qilish tashabbusi keskin darajada susayadi, shuning 
oqibatida ixtiyoriy harakatlar kamayadi. 
Afaziya. Agnoziya va apraksiyalar ko`pincha nutq buzilishi bilan birga 
ko‗zatiladi, ba`zan sof formada ham uchrab, nutq buzilishidan tashqari, buyumni 
tanish va harakat funktsiyalarining buzilishi bilan davom etmaydi. Nutq buzilishi 
afaziya deb ataladi. Uning bir necha turi bor. Harakat (motor) yoki peshona 
afaziyasi yoki Brok afaziyasi boshqa to‗rlardan ertaroq tasvir etilgan. Bunda bemor 
nutqni tushinishi mumkin, lekin o`zining nutqi goyat qiyinlashgan yoki butunlay 
gapira olmaydigan bo`ladi, Biroq afaziyasi og‗ir bo`lsa, bemor ta-ta, ne, ni va 
shunga o‗xshash ayrim tovushlarni qichqirib va sekin ayta oladiyu, biron so`zni 
ham bemalol ayta olmaydi. 
Motor afaziya bilan bir vaqtda xat yozish buziladi (agrafiya) va xatni ovoz 
chiqarib o‗qib bo`lmaydi, lekin bemor o‗qigan narsasini tushunishi mumkin. Motor 
afaziya chap yarim sharning pastdagi peshona pushtasi zararlanganda kelib 
chiqadi; ozgina kishilarda (chapaqaylarda) ung yarim sharning tegishli qismi 
zararlangan bo‗lishi mumkin. 
Nutq funktsiyasi buzilishining ikkinchi formasi - sensor yoki chakka 
afaziyasi, yoki Vernike afaziyasi nutq idrok etishning buzilishi bilan ta`riflanadi. 
Sensor afaziyali bemor nutqni tushunmaydi. ayrim so`zlarni eshitmaydi, so`zlash 
qobiliyati saqlanish bilangina qolmay, hatto sergaplikda namoyon bo`ladi. Sensor 
afaziyada bemor uz nutqini idrok eta olmasligi tufayli so`zlarni ko`pincha bo`zib 
aytadi va uning uzluksiz nutqi mutlaqo tushunilmaydigan bo‗lishi mumkin. Sensor 
afaziya bilan bir vaqtda aleksiya (ya`ni ovoz chiqarmasdan yoki ovoz chiqarib 
uqish qobiliyatining buzilishi) va amo`ziya (ya`ni mo`zikani idrok etish 
qobiliyatining buzilishi) ham uchraydi. 
O‗naqaylarda chap yarim sharning birinchi chakka pushtasi zararlanganda 
sensor afaziya kelib chiqadi. Afaziyaning maxsus turi- amneziya yoki tepa 
amneziyasi, amnestik afaziya ayrim so`zlarni, ko`pincha ot, nomlarni unutib 
quyish bilan ta`riflanadi. Amneziya bo`lgan bemor nima haqida gapirmoqchi 
ekanligini biladi-yu, ko`pincha zarur so`zni esiga tushirolmaydi va buyumning 
nomini atash uchun uni uzundan-uzoq tasvirlashga majbur bo`ladi.
Afaziyaning bu formasida chap tomondagi pastki tepa pushta zararlangan 
bo`ladi. Bu pushta zararlanganda ko`pincha agnoziya va apraksiyalarning boshqa 
simptomlari, jumladan, sanay olmaslik-akalkuliya ham ko‗zatiladi.Bir qancha 
ko‗zatishlarga asoslanib, buyumni tanish, maqsadga muvofiq ish kurish va nutq 
protsesslarida tepa sohasining orqadagi qismi va peshananing oldingi pushtasi 
maxsus rol uynaydi, deb faraz qilinadi. 

---

337 
Miya po‗stlog‗idan ba`zi qismlarining zararlanishi ikkinchi signal 
sistemasining funktsiyalariga ayniqsa ko`p ta`sir etadi, garchi shunday bo`lsa ham, 
miyaning hatto bir-biridan ancha uzoqdagi ko`p qismlari zararlanganda har qanday 
murakkab funktsiya (tanish, matseadga muvofiq ish kurish, nutq, yozish, o‗qish, 
sanash) buzilishi mumkinligini A. R. Luriya va boshqa tadqiqotchilar ko`rsatib 
berishgan. Shu bilan birga miya po‗stlog‗idan biror qismining zararlanishi 
oqibatida aksari bitta funktsiya emas, balki bir qancha funktsiyalar buziladi. 
Shunday qilib, ikkinchi signal sistemasi muayyan funktsiyalarining markazlari 
haqida juda shartli qilib gapirish mumkin, xolos,