Va oliy nerv faoliyati

Oqsillar, nuklein kislotalar va modda almashinuvidagi ba`zi 
jarayonlarning fiziologik ahamiyati. Bir organizmning va har xil turga mansub 
hayvonlarning turli organ, to‗qima, hujayralarida ro‗y beradigan ximiyaviy 
o‗zgarishlar bir xil emas, ularning fiziologik ahamiyat ham turlicha. Hujayra va 
butun organizmning hayot faoliyatida ro‗l o‗ynaydigan muayyan ximiyaviy 
birikmalarning hosil bo‗lishi sintetik protsesslar tirik organizmlar har xil 
turlarining turli to‗qima, organ, xujayralariga hammasi uchun umumiy va faqat 
ba`zilari uchun o‗ziga xos protsesslar hisoblanadi. 
So‗nggi yillarda hujayralar yadrosi bilan protoplazmasi tarkibidagi 
nuklein kislotalarni o‗rganish katta ilmiy kashfiyotlarga olib keldi, organizm 
oqsillarining sintezlanishida va irsiy xossalarning o‗tishida nuklein kislotalarning 
qanday ahamiyat borligi aniqlandi. Hujayra yadrosining nuklein kislotasi – 
dezoksiribo nuklein kislota DNK) va protoplazmaning nuklein kislotasi - 
ribonuklein kislota (RNK) hujayraning eng murakkab makromolekulalaridir. Bular 
birtalay mononukleotidlardan iborat bo‗lib, polimerlar - polinukleotedlar 
hisoblanadi. DNK molekulasida kamida 10 000 manonukleotid bor.
Krik bilan Uotsonning rentgenostruktura tadqiqotlari (rentgen 
nurlarining diffraktsiyasini tekshirish) shuni ko‗rsatdiki, DNK molekulalari bir-
biriga chirmashadigan va shu tariqa qo‗shaloq spiral hosil qiladigan ikkita 
uzunchoq zanjirdan iborat. DNK strukturasi tirik organizmlarning har bir turi 
uchun spetsifik bo‗ladi. U DNK molekulasining tuzilishi RNK strukturasini 
belgilab beradi, bu birikmaning strukturasi esa hujayralar protoplazmasida 
sintezlanadigan oqsil molekulalarining tuzilishini, ya`ni oqsil tarkibiga kiradigan 
aminokislotalarning joylashuv tartibini belgilab beradi. DNK ning rolini imorat 
loyixasini tuzib beradigan arxitektorning roliga, RNK ning rolini esa ayrim 
g‗ishtlardan imorat quruvchi binokor injenerning ishiga tenglashtirishadi. 
Ko‗pchilik biologlar DNK ga genetik axborot egasi, ya`ni o‗z strukturasi 
bilan organizmning irsiy xossalarini belgilab beradigan modda deb qarashadi. Irsiy 
xossalar DNK molekulasidagi asoslarning joylashuv tartibida kodlangan; 
rivojlanayotgan embrion organlarining hujayralarida oqsillar va fermentlar 

---

62 
sintezining irsiyatda mustahkamlanib qolgan xususiyatlari DNK molekulasidagi 
asoslarning joylashuv tartibiga bog‗liq. 
Oqsillar (yoki proteinlar) eng murakkab ximiyaviy birikmalar bo‗lib, 20 xil 
turli aminokislotalarning turli kombinatsiyalaridan tarkib topgan polimerlardir. 
Oqsillar biosintezi nuklein kislotalarning bevosita yo‗naltiruvchi ishtirokida ro‗y 
beradi, nuklein kislotalar ayrim aminokislotalardan oqsil molekulasini yig‗adigan 
"karkaz" vazifasini o‗tovchi qolip, andazaga o‗xshaydi. 
Organizmdagi ko‗p oqsillarning ahamiyati ularning fermentativ xossalaridan, 
turli organik birikmalarning muayyan parchalanish va sintezlanish protsesslarini 
kuchaytira 
olishidan 
kelib 
chiqadi. 
Organizm 
hujayralarida 
oqsillar 
almashinuvining harakterli belgisi shuki, ular o‗z-o‗zidan yangilanib turadi, ya`ni 
hujayra oqsillari parchalanib va yangidan sintezlanib turadi. Hujayralar faoliyatida, 
masalan, muskul qisqarganda, ko‗pgina sintetik protsesslarda foydalaniladigan 
energiyani asosan parchalanish yo`li bilan yetkazib beradigan ba`zi moddalar 
almashinuvi energetik protsesslar orasida alohida o‗rin tutadi. Shunday 
moddalarga kiradigan makroergetik birikmalardan biri adenozintrifosfat kislota 
(ATF) hisoblanadi. ATF dan ikkita fosfat kislota qoldig‗i ajralganda birtalay 
energiya bo‗shab chiqadi (bir fosfat kislota qoldigi ajralganda 1 gramm-molekula 
moddaga qariyb 10 000 kaloriya ajralib chiqadi). 
Turli hujayralarda faqat shular uchun spetsifik bo‗lgan ko‗pgina ximiyaviy 
o‗zgarishlar ro‗y beradi. Masalan, ba`zi ximiyaviy birikmalar faqat muayyan 
hujayralarda yoki hujayra ichidagi strukturalarda hosil bo‗ladi. Ularning hujayrada 
hosil bo‗lishi va tashqi yoki ichki muhitga chiqishi shu hujayraning asosiy 
funksiyasi hisoblanadi. Masalan, xlorid kislotani faqat me`da bezlarining qoplama 
hujayralari hosil qiladi va chiqaradi; tripsinogen fermenti faqat me`da osti bezining 
tashqi sekretsiya hujayralarida hosil bo‗ladi. Organizmning uglevodlar 
almashinuvida muhim ro‗l o‗ynaydigan insulin gormoni ham me`da osti bezining 
hujayralarida sintezlanadi, lekin uni tashqi sekretsiya hujayralari emas, balki ichki 
sekretsiya hujayralari - orolcha to‗qimasining beta-hujayralari sintezlaydi. Nerv 
impulsini nerv oxiridan innervatsiyalanuvchi organga o‗tkazadigan ximiyaviy 
modda atsetilxolin nerv oxirining muayyan qismida hosil bo‗ladi. 
Modda almashinuv protsesslari - turli birikmalarning sintezlalanishi va 
parchalanishi turli hujayralardagina emas, yuksak darajada differentsiallashgan 
hujayraning turli strukturalarida ham turlicha ro‗y beradi. Modda almashinuv 
protsesslarida hujayraning turli strukturalari qatnashuvi gistoximiyaviy
metodlar va izotop indikatorlar metodikasi yordamida aniqlandi.
Organizmning boshqa hamma fiziologik funksiyalari kabi, 
hujayralarda uzluksiz ro‗y beradigan modda almashinuv protsesslari ham 
doimiy va o‗zgarmas xodisa emas. Ular ham dinamik o‗zgaruvchan bo‗ladi. 

---

63 
Tashqi muhit ta`sir etganda yoki organizmning ichki muhiti o‗zgarganda
modda almashinuvi kuchayishi yoki susayishi, sifat jihatdan ham o‗zgarishi 
mumkin, hujayralar ishlab turganda hamisha shunday bo‗ladi, shu bilan birga 
tinchlikdagi modda va energiya almashinuvi (organizmdagi har qanday 
tinchlik nisbiy, chunki hayotiy protsesslar modda va energiya sarfi bilan 
ta`riflanadi) ish vaqtidagi almashinuvga o‗tadi; hujayra qancha ko‗p faoliyat 
ko‗rsatayotgan bo‗lsa, ish vaqtidagi almashinuv shuncha intensiv o‗tadi. 
Moddalar almashinuvini o‗rganishda fiziologiyaning turli usullaridan 
foydalanadi. Hozirgi vaqtda ko‗pchilik hayot jarayonlarini o‗rganishda 
biokimyo usullari keng qo‗llanilmoqda. Rus olimi Ye.S.London tomonidan 
yaratilgan angiostomiya usuli moddalar almashinuvini o‗rganishdagi ancha 
qulay usullardan biridir. Bu usul yordamida organizmning ancha ichkarisida 
joylashgan qon tomirlaridan qon olib tekshirish mumkin. Biror-bir organga 
oqib kelayotgan va undan oqib ketayotgan qonni olib tekshirish yo‗li bilan oqib 
kelayotgan qondagi biror moddaning o‗sha organda qanday o‗zgarishlarga 
uchraganligi to‗g‗risida fikr yuritish mumkin. Organlarni ajratib olish usulidan 
ham moddalar almashinuvini o‗rganishda foydalansa bo‗ladi.
Jumladan, tekshirilayotgan muayyan moddani, suyuqlikni izolyatsiya 
qilingan jigardan oqizib o‗tkazish va jigardan oqib chiqayotgan suyuqlikning 
tarkibini tekshirish yo‗li bilan tekshirilayotgan moddaning jigarda qanday 
o‗zgarishlarga uchraganligi to‗g‗risida fikr yuritilsa bo‗ladi.
Keyingi paytlarda moddalar almashinuvini o‗rganishda radioktiv 
izotoplar usuli ayniqsa keng qo‗llanilmoqda. Bu usul shundan iboratki, 
tekshirilayotgan moddalar tarkibiga tegishli radioktiv izotoplar (fosfor, azot, 
uglerod, temir, yod va boshqalarning radiaktiv izotoplari) qo‗shiladi, ya‘ni 
o‗sha moddalar ―nishonlanadi‖.
Radioktiv izotoplar bilan shu tariqa nishonlangan moddalar 
organizmga yuborilganda ularning qanday o‗zgarishlarga uchrashini o‗rganish 
ancha oson. Chunki radioktivlik xossasiga ega bo‗lgan atomlar, organizmning 
turli organ va to‗qimalarida shu moddalarning boshqa atomlari orasidan 
yengillik bilan topiladi. Shuning uchun, ham tekshirilayotgan moddalar 
radioaktiv 
izotoplar 
bilan 
nishonlanib, 
hayvonga 
berilganda 
o‗sha 
moddalarning organizmda qaysi organ va to‗qimalarga borishi, qanday 
o‗zgarishlarga uchrashi, organizmdan qanday holatda chiqarilib yuborilishini 
o‗rganish mumkin. 

---

64 
Radioaktiv izotoplarni qo‗llash hayot mohiyati to‗g‗risidagi 
materialistik dunyoqarashni kengaytirishga imkon beradi. F.Engels hayotni 
oqsil molekulalarining yashash shakli deb ta‘riflar ekan, hayotning bu shakli 
oqsilning doimo o‗z-o‗zidan yangilanib turishidan iboratdir, deb aytgan. 
Izotoplar usuli o‗z-o‗zidan yangilanish jarayonlarining tezligini aniqlashga 
imkon berdi. Ayni vaqtda, masalan, jigarda jami hujayra oqsillarining yarmi 3-
5 kun davomida parchalanib ketishi, lekin xuddi shuncha oqsil yangidan 
sintezlanib turgani uchun hujayralar kichrayib qolmasligi, yo‗qolib ketmasligi 
ma‘lum bo‗ldi. Oqsillargina emas, balki yog‗lar, uglevodlar va boshqa 
murakkab organik birikmalar ham parchalanib turadi va keyin qaytadan 
sintezlanadi. Organizm skeletining mineral tarkibiy qismlari ham o‗z-o‗zidan 
yangilanib turadi.