Va oliy nerv faoliyati

 Ta`sir etish. Tashqi muhitning yoki organizm ichki xolatining har qanday 
o‗zgarishi yetarlicha katta bo‗lsa, yetarlicha tez ro‗y bergan bo‗lsa va yetarlicha 

---

146 
uzoq davom etsa, tirik hujayraning yoki butun organizmning ta`sirlovchisi bo‗la 
oladi. 
Hujayra va to‗qimalarning son-sanoqsiz darajada turli-tuman 
ta`sirlovchilarini fizikaviy, fizik-ximiyaviy va ximyaviy ta`sirlovchilar deb 
uch gruppaga ajratish mumkin. Fizikaviy ta`sirlovchilarga temperatura, mexanik 
(urish, igna sanchish, bosim, fazoda siljish, tezlanish va boshqalar), elektr, 
yorug‗lik tovush kabi ta`sirlar kiradi. Osmotik bosim, muhitning aktiv 
reaksiyasi, kolloidal holat elektrolitlar tarkibining o‗zgarishi fizik-ximiyaviy 
ta`sirlovchilar hisoblanadi. Tarkibi va xossalari har xil bo‗lib, hujayralar 
strukturasini va ulardagi modda almashinuvini o‗zgartiradigan ko‗pgina 
moddalar ximiyaviy ta`sirlovchilarga kiradi. Tashqi muhitdan kiradigan oziq
moddalar, dorilar, zaharlar, shuningdek organizmda vujudga keladigan ko‗pgina 
ximiyaviy birikmalar, masalan, gormonlar, modda almashinuv mahsulotlari 
fiziologik reaksiyalarga sabab bo‗la oladigan ximiyaviy ta`sirlovchilar hisoblanadi. 
Hujayralarga ta`sir etib, ularning faoliyatiga sabab bo‗ladigan, hayotiy 
protsesslarda alohida muhim rol o‗ynaydigan ta`sirlovchilar nerv impulslaridir. 
Ular hujayralarning tabiiy (ya`ni organizmning o‗zida vujudga keladigan), elektr 
va ximiyaviy ta`sirlovchilaridir. Nerv impulslari nerv oxirlaridan nerv tolalari 
orqali markaziy nerv sistemasiga borib yoki undan periferik organlarga - 
muskullarga, bezlarga kelib, ularning holatini yoki faoliyatini o‗zgartiradi. 
Barcha ta`sirlovchilar fiziologik ahamiyati jihatidan adekvat va 
noadekvat ta`sirlovchilargа bo‗linadi. Biologik struktura hujayra yoki organ qaysi 
ta`sirlovchilarni sezishga maxsus moslashgan va ularga nisbatan g‗oyat sezuvchan 
bo‗lsa, tabiiy sharoitda shu biologik strukturaga ta`sir etadigan ta`sirlovchilar 
adekvat ta`sirlovchilar deb ataladi. Ko‗z to‗r pardasining tayoqcha va 
kolbachalariga - quyosh spektrining ko‗rinadigan qismidagi nurlar, terining taktil 
sezgilariga bosim, tilning tam bilish so‗rgichlariga, har xil ximiyaviy moddalar; 
skelet muskullariga - harakatlantiruvchi nervlar orqali keladigan nerv impulslari 
adekvat ta`sirlovchi hisoblanadi. 
Shu hujayra yoki organ qaysi ta`sirlovchilarni sezishga maxsus 
moslashmagan bo‗lsa, o‗sha ta`sirlovchilar noadekvat ta`sirlovchilar deb ataladi. 
Masalan, muskul adekvat ta`sirlovchi (.harakatlantiruvchi nerv orqali keladigan 
impulslar) ta`siridagina emas, tabiiy sharoitda unga ta`sir etmaydigan 
ta`sirlovchilar ta`sirida ham qisqaradi: kislota yoki ishqor, elektr toki, birdaniga 
cho‗zilish, mexanik zarb, tez isitish va shunga o‗xshashlar ta`sirida muskul 
qisqaradi. 
Xujayralar noadekvat ta`sirlovchilardan ko‗ra adekvat ta`sirlovchilarga 
ko‗proq sezgir bo‗ladi. Bu esa evolyutsiya protsessida kelib chiqqan funksional 
moslanish ifodasidir. Hujayra, to‗qima, organlar faoliyatini o‗rganish uchun, 

---

147 
jumladan nerv hujayralari va butun nerv sistemasining funktsiyasini tekshirish 
uchun fiziologik tajribada turli ta`sirlovchilar ko‗p qo‗llaniladi. Elektr bilan ta`sir 
etish shu maqsadlar uchun qulayroq. Shu jihatdan qulayki, elektr toki tirik 
to‗qimaga aytarlik ziyon yetkazmaydigan kuch bilan ta`sir etadi. Elektr tokining 
ta`siri -tez boshlanadi va tez to‗xtaydi; uni osongina ulash va uzish mumkin; 
ximiyaviy moddalar va temperatura esa uzoqroq ta`sir etadi. Bundan tashqari,elektr 
tokini uning kuchi, ta`sir etish vaqti va ritmi jihatdan dozalash oson. Fiziologik 
tajribalarda tekshiriladigan to‗qima (muskul yoki bez)ga yo bevosita yoki shu 
organni innervatsiyalovchi nerv tolalariga (bevosita) ta`sir etish usuli qo‗llaniladi.
Nerv tolalariga ta`sir etilganda ularning uzin innervatsiyalangan organga qanday 
ta`sir ko‗rsatishini aniqlasa bo‗ladi. Nerv sistemasining reaktsiyalarini o‗rganish 
uchun nerv oxirlari - retseptorlarga (yoki markaziy nerv sistemasiga boradigan 
nerv tolalariga) ta`sir etiladi.