Va zi rl I gi
Download 1.02 Mb. Pdf ko'rish
|
miinerall ogiitllar mavzusiinii oqiitiishda ekskursiiyaniing orni-1
|
O`quv dasturi kimyo fani o`qitishda oddiydan murakkabga tomon tuzilgan bo`lib, dastavval modda, moddalarning xossalari, kimyoviy til, eng muhim kimyoviy tushunchalar va qonunlar, nazariyalar, kimyoviy ishlab chiqarish texnologiyasi, kimyo sanoati erishgan yutuqlar, tabiat va jamiyatda kimyoviy ishlab chiqarishning o`rni, ta`siri haqidagi bilimlarni berish va amaliy malakalarni hosil qilishga katta ahamiyat berilgan. O`quv dasturda o`quvchilar bilan o`tkaziladigan amaliy mashg`ulotlar va laboratoriya ishlariga, har bir mavzuga tegishli savol va topshiriqlarni yechishga katta ahamiyat beriladi, tegishli bo`limlar tugatilgandan so`ng olingan nazariy bilimlar test sinovlarini bajarish orqali mustahkamlab boriladi. Umumiy o`rta ta`lim maktablarida kimyo fanini o`qitishning maqsad va vazifalari o`quvchilarda modda va ularning tuzilishi, asosiy kimyoviy tushunchalarni hosil qilish, moddalarni tabiatda uchrashi, fizik xossalari, olinishi va xalq xo`jaligida ishlatilishi, moddalar orasidagi genetik bog`lanishlarga doir bilimlarni shakllantirish, noorganik kimyodan o`quvchilarga puxta bilim berish, o`quvchilarda kimyo faniga bo`lgan qiziqishni hosil qilish, kimyoviy tajribalar va amaliy mashg`ulotlar o`tkazish orqali o`quvchilarda amaliy ko`nikma, malakalarni rivojlantirish, shuningdek, tajribalar natijasiga ko`ra ilmiy xulosalar bera olish malakalarini hosil qilish, tabiatga va atrof-muhitga nisbatan ijobiy fazilatlarni shakllantirishdan iboratdir. Umumiy o`rta ta`lim muassasalarida kimyo fanini o`qitishda asosiy tarbiyaviy vazifalar o`quvchilarda quyidagilarni shakllantirishdan iborat: o`z xalqining tarixiy an`analariga sodiq bo`lish; yashab turgan muhitini e`zozlash; mahalliy sharoitda mavjud bo`lgan tabiiy boyliklarni qadrlash va tejab- tergab foydalanish; kelajakda o`z xalqi va Vataniga sadoqat bilan xizmat qilish; ekologik e`tiqodni hosil qilish; bilimlarni mustaqil egallash ko`nikmalarini shakllantirish;
moddalar, kimyoviy jihozlar bilan ishlashda, laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarda mehnat havfsizligi qoidalarini bilish; kundalik hayotda kuzatiladigan kimyoviy hodisalarning mohiyatini bilish va tegishli hulosalar chiqara olish; darsliklar, qo`llanmalar va turli xildagi ilmiy-ommabop adabiyotlardan foydalana bilish va tegishli xulosalar chiqara olish. Anorganik kimyodan bilim va malakalarni puxta egallash — o`quvchilarning boshqa fanlar bo`yicha olingan bilim va malakalaridan anorganik kimyo o`qishda qanchalik foydalana bilishiga, ya`ni fanlararo bog`lanishning qay darajada amalga oshirilishiga bog`liq. Kimyo tabiiy fanlar jumlasiga kirgani uchun uni o`rganishga kirishishdan oldin va kimyoni o`rganish jarayonida o`quvchilarning boshqa tabiiy fanlardan egallangan bilimlariga tayanish juda muhim ta`lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega. Kimyoni o`rganish jarayonida o`quvchilardagi tayyor bilim
va ko`nikmalardan o`z o`rnida foydalanish, shakllanishni ta`minlash, inson bilan tabiat o`rtasidagi muloqotlarni maqsadga muvofiq tashkillash yuzasidan ko`nikmalarni tarbiyalash kimyo o`qituvchisining muqaddas burchidir. O`z navbatida boshqa fan o`qituvchilari faoliyatlarida kimyo fani mavzularidan o`rnida foydalanib borishlari zarur bo`ladi. Maktab kimyo dasturida har bir bo`limga ajratilgan dars soatlari taxminiy bo`lib, ular shu bo`limga oid mavzularni o`rganishga, unga oid ko`rgazma va tajribalarni namoyish etishga, laboratoriya ishlarini bajarishga, masalalarni yechishga hamda o`quvchilar bilimini baholashga mo`ljallangan. Har bir bo`lim oxirida keltirilgan laboratoriya ishlaridan ayrimlarini bajarish uchun asboblar yetarli bo`lmagan taqdirda teng kuchli boshqa laboratoriya ishi bilan almashtirilishi mumkin. Ko`rgazma va tajribalarni namoyish etish hamda laboratoriya ishlarini bajarishda xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilinishi zarur. O`quvchilar kimyo darslarida olgan bilimlarini amaliy jihatdan ekskursiyada yanada mustahkamlashlari mumkin. Ekskursiya mavzusi va obyekti o`qituvchi tomonidan belgilanadi.
(haftasiga 2 soatdan, jami 68 soat)
Elementlar davriy jadvalsi va davriy qonuni. Davr va guruhlarda elementlar xossalarining o`zgarishi. Atom yadrosi
1 2-dars Kimyoviy bog`lanishning turlari: kovalent (qutbsiz va qutbli), ionli bog`lanishlar 1
Elementlar valent imkoniyatlari va ularning oksidlanish darajasi 1
Elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasi 1
Metallmaslarga umumiy tavsif 1
1-nazorat ishi 1
Uglerod guruhchasidagi elementlarning umumiy tavsifi 1
Uglerodning davriy jadvaldagi o`rni, atom tuzilishi 1
Uglerodning fizik va kimyoviy xossalari 1
Uglerodning eng muhim birikmalari 1
Karbonat kislota va karbonatlarning xossalari 1
1-amaliy ish 1
Uglerod guruhi va karbonat kislotalar mavzulari yuzasidan masala va mashqlar 1
Kremniyning davriy jadvaldagi o`rni va atom tuzilishi
Kremniyning xossalari. Muhim birikmalari 1
Silikat sanoati 1
Metallar
2-nazorat ishi 1
Metallarning davriy jadvaldagi tutgan o`rni, atom tuzilishi 1
Metallarning tabiatda tarqalishi, olinishi va ishlati- lishi 1
II chorak
Qotishmalar va ularning ishlatilishi 1
Metallarning fizik va kimyoviy xossalari 1
Metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatori. Metali bog`lanish 1
O`tilgan mavzular yuzasidan testlar yechish 1
3-nazorat ishi 1
Metallar korroziyasi 1
Elektroliz va va uning amaliy ahamiyati 1
Elektroliz va unga doir masala, mashqlar yechish 1
Ishqoriy metallarning davriy jadvaldagi tutgan o`rni, atom tuzilishi 1
Natriy va kaliyning xossalari va eng muhim birikmalari 1
4-nazorat ishi 1
Soda ishlab chiqarish. Natriy va kaliy mavzusi yuzasidan masalalar yechish 1
Kalsiy va magniy 1
Suvning qattiqligi va uni yumshatish usullari 1
2-amaliy ish 1
Alyuminiyning davriy sistamadagi tutgan o`mi, tabiatda tarqalishi, atom tuzilishi, olinishi 1
Alyuminiyning fizik, kimyoviy xossalari, ishlatilishi. Mavzu yuzasidan masalalar yechish 1
Mis, oltin kumushning davriy jadvaldagi tutgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari va ahamiyati 1
Berilliy, magniy, bariy, ruxning davriy jadvaldagi tutgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari 1
5-nazorat ishi 1
Qalay, qo`rg`oshin, xrom, marganesning davriy jadvaldagi tutgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari 1
Temirning davriy jadvaldagi tutgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari 1
O`zbekistonda metallurgiya. Cho`yan va po`lat ishlab chiqarish 1
Organik birikmalar. A.M.Butlerovning organik moddalarning tuzilish nazariyasi. Izomeriya 1
To`yingan uglevodorodlar 1
Metanning tabiatda uchrashi, fizik, kimyoviy xossalari, olinishi, ishlatilish sohalari 1
To`yinmagan uglevodorodlar. Ularning tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati 1
Molekulasida ikki va undan ortiq qo`shbog` bo`lgan uglevodorodlar 1
Aromatik uglevodorodlarning tuzilishi, ishlatilishi 1
Uglevodorodlarning tabiiy manbalari 1
6-nazorat ishi 1
Spirtlarning tuzilish formulasi, nomlanishi va ishlatilishi 1
Fenollarning tuzilish formulasi, nomlanishi va ishlatilishi 1
IV chorak
Aldegidlarning tuzilish formulasi, nomlanishi va ishlatilishi 1
Karbon kislotalarning tuzilish formulasi, nomlanishi va ishlatilishi 1
Oddiy va murakkab efirlarning tuzilish formulasi, nomlanishi 1
va ishlatilishi. Sun`iy va sintetik yuvish vositalari 56-dars Uglevodlarning tuzilish formulasi, sinflanishi, nomlanishi va ishlatilishi 1
Aminlarning tuzilish formulasi, nomlanishi va ishlatilishi. 1
Aminokislotalarning tuzilish formulasi, nomlanishi va ishlatilishi 1
Oqsillarning tuzilishi va tarkibi 1
Yuqori molekular birikmalar haqida tushunchalar 1
7-nazorat ishi 1
Kimyoviy ishlab chiqarish istiqbollari. Atmosfera va gidrosferani muhofaza qilish 1
Davriy qonun va elementlar davriy jadvalsining ahamiyati 1
Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi va izome- riyasining ahamiyati 1
Kimyoviy reaksiyalarning kimyoviy ishlab chiqarishdagi ahamiyati 1
O`zbekistonda kimyo fani va sanoatning rivojlanish istiqbollari 1
8-nazorat ishi 1
Masalalar yechish 1
Ekskursiya ob`ektini tanlash bo`yicha metodik ishlanma
Kimyo korxonalari va boshqa ob`ektlarga ekskursiya uyushtirish o`quv jarayonining asosiy shakllaridan biri hisoblanadi; uni darsdan tashqari vaqtda yoki yozgi ta`til kunlari o`tkazish mumkin. Ekskursiya vaqtini avvaldan aniq belgilash nihoyatda qiyin masalalardan biri, bu bir qator vaziyatlarga bog`liq, ba`zida u shahar markazlariga chiqish bilan bog`liq bo`lsa, boshqa holatlarda hatto boshqa regionga borish bilan bog`liq bo`ladi. Ishlab chiqarish korxonalariga ekskursiyani darsdan ajralgan qo`shimcha tadbir sifatida qarash lozim emas. Sanoat sharoitida o`tkazilgan o`ziga xos ekskursiya darsi eng samarali o`quv -tarbiyaviy jarayon hisoblanadi. Aynan shu sababli o`quv dasturi tushuntirish xatida o`quv ekskursiyasini o`qitiladigan mavzularga mos soatlar hisobiga o`tkazilish zarurligi ta`kidlangan. Tajribada sinalishicha, kimyo o`qituvchisi bir o`quv yilida 1-2 ekskursiya o`tkazishni rejalashtirish maqsadga muvofiqdir. Bunda ekskursiya o`tkazish mumkin bo`lgan ob`ektni har doim ham rasional aniqlash qiyin. Shuni hisobga olib bir o`quv yilida VIII-IX sinflarda o`quv ekskursiyani (davomiyligi 2 soat) bir marta o`tkazish tavsiya qilinadi. Ishlab chiqarish korxonalarida o`tkazilishi rejalashtirilgan har bir ekskursiyani maksimal o`quv-tarbiyaviy samaradorlikni ta`minlashi kerak. Bu avvalo o`qituvchidan, shuningdek o`quvchilardan jiddiy tayyorgarlik ko`rishni talab qiladi. O`qituvchining ekskursiya o`tkazishga tayyorgarlik ko`rishi yillik ish rejani tuzish vaqtida ob`ekt tanlashdan boshlanadi. Dastur talablari va maktab atrofidagi kimyo korxonalarini hisobga olib o`quv ekskursiya ob`ektlarii taniladi. Bunda u har o`quvchi kimyoni o`qish davomiyligida nafaqat ishlab chiqarish korxonalari, balki boshqa kimyoviy bilimlarni egallashga zarur bo`lgan sohalar: qishloq xo`jaligi, sanitariya nazorat inspeksiyalari va boshqalarga borishiga harakat qiladi. Qishloq maktablari uchun xos bo`lgan kamchiliklardan biri uning yaqinida
kimyodan ekskursiya o`tkazish uchun kimyoviy ishlab chiqarish korxonasining mavjud bo`lmasligidir. Bunday holatda o`quv ekskursiyalarini kimyoviy jarayonlar bilan bog`liq bo`lmagan nokimyoviy ob`ektlarda o`tkazish mumkin. SHunday ob`ektlar sifatida dorixonalar, to`qimachilik korxonalari, oziq-ovqat sanoati korxonalari va boshqa mahalliy ishlab chiqarish korxonalari xizmat qiladi. Agar bu ekskursiyalarda muhim ishlab chiqarishlarni o`rganish imkoniyati bo`lmasa, u holda o`quvchilar maktab kimyo kursida o`rganiladigan turli kimyoviy jarayonlarning amaliy qo`llanilishi haqida tasavvurlarga ega bo`lishadi. SHu bilan birga esda tutish lozimki, ko`pgina ishlab chiqarish korxonalarida o`rta ta`lim maktabi o`quvchilari tushunishi qiyin bo`lgan murakkab kimyoviy reaksiyalar bordigan o`quv ekskursiyasi uchun ob`ektlar maqbul hisoblanmaydi. Maktab o`quv ekskursiyalari uchun korxona tanlashda o`qituvchi quyidagi tamoiyillarga rioya qilishi lozim: ekskursiya mazmuni dasturga mos bo`lishi; ekskursiya o`quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo`lishi, ya`ni ular tushuna oladigan bo`lishi; ekskursiya o`tkazilayotgan korxona xalq xo`jaligida ahamiyatga ega bo`lishi; texnik va texnologik jihozlanganlik va zamon talabiga javob berishi; ishlab chiqarish xavfsizligi. YUqoridagilarning barchasi kimyodan har safar o`quv ekskursiyani tashkillash politexnik tavsifga va o`quvchilarning bilish faoliyatini oshirishga qaratilgan bo`lishligini hisobga olish zarurligidan dalolat beradi.
Ekskursiya ishi aniq rejalashtirishni talab qiladi. Ekskursiya rejasi tuzilar ekan eng avvalo o`qituvchi ularning har birini o`tkazish vaqtini va ish rejadagi mavzularga mosligigi, sinf xonasida olingan nazariy bilimlarni ekskursiya davomida to`ldirilishiga e`tibor qaratishi lozim bo`ladi. Kimyo korxonalarida jarayonlar reaktor ichida boraganligi tufayli u erda borayotgan reaksiyalarni ko`z bilan kuzatish imkoniyati mavjud emas. Ishlab chiqarishni amaliy o`rganish ongli va etarli natija berishi uchun o`quvchilar muhim qurulmalarning tuzilishi va u erda boradigan jarayonlarning mohiyati haqida nazariy bilimlarga ega bo`lishi kerak.
Kimyo korxonalarini maktabda o`rganish o`quvchilar ayni ishlab chiqarish korxonasi asoslarini tushunish uchun kerakli bilimlarni egallagandan so`ng, turli ko`rgazmali vositalardan foydalanilgan holda amalga oshirish samarali bo`ladi. O`quvchilar avval xalq xo`jaligida muhim amaliy ahamiyatga ega bo`lgan moddalarning tarkibi, xossalari va qo`llanilishini o`rganadilar, shundan so`ng esa o`rganilayotgan mavzu yoki bo`lim bo`yicha xulosa chiqarishadi, sanoatda olinish usullarini o`rganishadi. SHunday qilib, ayni o`quv yili uchun ekskursiya rejalashtirilayotganda ob`ektlarni belgilash bilan bir vaqtda uni o`tkazilish vaqtini ham taxminan belgilash kerak bo`ladi. Buning uchun o`qituvchi ekskursiya mavzusi bo`yicha nazariy materiallarni ko`rib chiqishi, agar kerak bo`lsa maxsus adabiyotlardan ham foydalanish lozim. Bundan tashqari o`qituvchining o`zi avvalo ekskursiya o`tkazilishi kerak bo`lgan ob`ekt bilan yaqindan tanish bo`lishi zarur. Bu ishda o`qituvchiga davriy ravishda tashkilanadigan malakasini oshirish institutlari va xalq ta`limi bo`limlarining metodik kabinetlarida tashkillanadigan ekskursiyalar o`tkazish bo`yicha tayyorlov kurslari yaqindan yordam berishi mumkin. Keyinroq o`qituvchi ekskursiyaning maqsadini va ekskursiya vaqtida o`quvchilar egallashi lozim bo`lgan bilimlar hajmini aniqlaydi. Bunda o`quv savollari mazmuni amaldagi DTS talablariga mos kelishini hisobga olish kerak. Ekskursiya marshuruti shunday tanlanadiki, ishlab chiqarish korxonasiga borish va kelish vaqtini hisobga olmaganda ikki soatdan oshmasligi zarur. Uzoq vaqtga cho`zilgan ekskursiya o`quvchilarni charchab qolishlariga olib keladi. SHuningdek, marshurut xavfsizligini va ekskursiya boshlanganidan biror soat o`tgach, o`quvchilarning dam olish imkoniyatlarini ko`rib qo`yish kerak bo`ladi. Ishlab chiqarishda o`quv ekskursiya o`tkazishga tayyorgarlik ko`rishda asosiy diqqat o`quvchilarning xavfsizligiga qaratilishi lozim. Bunday har qanday ekskursiya o`quvchilarni texnika xavfsizlik qoidalari bilan tanishtirilgandan keyin, ekskursiya vaqtida unga qat`iy rioya qilgan holda amalga oshirilishi kerak. O`qituvchi ekskursiyadan avval ob`ektda bo`lib, rahbariyat bilan ekskursovod masalasi, ishlab chiqarish korxonasi ichida ekskursiya yo`nalishi, tushuntirish
hamda ko`rsatishlarning hajmi va mazmuni, mumkin bo`lgan xavf manbalar (portlash xavfi bo`lgan joylar, temir yo`llar, ko`tarma kranlar, harakatlanuvchi qurilmalar va boshqalar) haqida kelishib olishi, bu holatlarni alohida nazorat qilish zarur. Odatda ekskursiyani ishlab chiqarish korxonasi xodimlari o`tkazishadi. Muxandis-texnik xodimlarni bu ishga jalb qilinishi o`quvchilarda tug`iladigan ishlab chiqarishga oid savollarga to`laroq javob berilishiga, ekskursiya natijasining samarali bo`lishiga olib keladi. Biroq shuni ham esda tutish kerakki, mutaxassislar texnik tomonlariga ko`proq e`tibor berishlari mumkin, bu o`quvchilarga ortiqcha, ikkilamchi materiallar bo`ladi. Bunday holat yuz bermasligi uchun ekskursavodga o`quvchilarning bilim darajasi haqida etarli ma`lumot berib, ekskursiya davomida ularga qaysi tomonlarni ochib berish lozimligini avvaldan aytib qo`ymoq kerak. Tajriba shuni ko`rsatadiki, eng yaxshi ekskursovodlar bu korxona labaratoriyasi xodimlari hisoblanadi. Ular o`quvchilarni jarayon mohiyatiga tez olib kirishadi, o`z tushuntirishlarida yo`nalishlarining o`ziga xos bo`lgan tomonlariga chalg`ishmaydi. Balki o`quvchilarning nazariy bilimlariga asoslangan holda ayni ishlab chiqarish muammolari bilan ilmiy tilda keng, ishlab chiqarish kimyo labaratoriyasida chiqarilayotgan mahsulotga mos keluvchi ilmiy-texnik vazifalarni qanday hal qilinishi haqida batafsil ma`lumot berishadi. Ekskursiyada rahbarlik rolini o`qituvchi bajaradi. Agar o`qituvchi ekskursovod o`quvchilarning tayyorganlik darajasini hisobga olmay
chalg`iyotganini sezsa, unga savol bilan murojat qilib mavzuni eslatib qo`ymog`i kerak. O`qituvchi ekskursovod o`z ko`rsatishlarida va qurilmalarni ish prinsipini tushuntirishlarida o`quvchilarga orqa o`girib
olmasligiga (tajribasiz ekskursovodlarda bu holat kuzatiladi) diqqat qilishi lozim. YAna shunga e`tibor qaratish lozimki, ishlab chiqarishga ekskursiyada eshituvchanlik doimo muammo bo`lib keladi. Bunda ovoz kuchaytirgichdan foydalanish maqsadga muvofiq emas, u ortiqcha shovqinni kuchaytiradi xolos. YAna ishlayotgan qurilma oldida baqirib tushuntirishning keragi yo`q. Yaxshisi bunday holatlarda shunday sexlarga kirishda materialni bayon qilib, qurilma oldida qisqacha eng zarur |
