Va zi rl I gi

  

 

KMnO

4

 + FeSO

4

 + H

2

SO

4

 → K

2

SO

4

 +MnSO

4

 + Fe

2

(SO

4

)

3

 + H

2

O. 

2.  Oksidlanish  darajasi  o`zgargan  elementlarni  oksidlanish  darajalarini 

yoziladi: 

KMn

 7

O

4

 + Fe

 2

SO

4

 + H

2

SO

4

 → K

 

SO

 

 + Mn

 2

SO

4

 + Fe

2

 3

SO

4

)

3

 + H

2

O. 

3  Oksidlovchi Mn

 7

  (KMnO

4

) va Fe

 2

 (Fe SO

4

) qaytaruvchilarning elektron 

sxemalari tuzib olinadi: 

Mn

 7

   5e → Mn

 2  

2Fe

 2

-2e → 2Fe

 3

 

4.  Oksidlovchi  modda  oldiga  2  va  qaytarilgan  modda  oldiga  5  koeffitsient 

qo`yiladi va tenglama tenglanadi: 

2KMnO

4

 + 10FeSO

4

 + 8H

2

SO

4

→K

2

SO

4

 + 2MnSO

4

+ 5Fe

2

(SO

4

)

3

 + 8H

2

O. 

2-misol.  FeS

2

+HNO

3

  reaksiyasini  davom  ettiring  va  elektron  balans  usuli 

bilan tenglang. 

FeS

2

 + HNO

3

 → Fe NO

3

)

3

 + H

2

SO

4

 + NO + H

2

O. 

Fe

 2

S

2

 1

 + HN

 5

O

3

 → Fe

 3

(NO

3

)

3

 + H

2

SO

4

 + NO

 2

 + H

2

O. 

oksidlovchi N

 5

O

3

) hamda ikkita qaytaruvchi Fe

 2

 va 2S

 1

 (FeS

2

):  

1 Fe

 2

 - 1e

-

 → 

Sxemaga mos koeffitsentlar tanlanadi: 

FeS

2

 + HNO

3

 →Fe NO

3

)

2

 + H

2

SO

4

 + 5NO + H

2

O. 

Tenglamalar tenglashtiriladi 

FeS

2

 + 8HNO

3

 → Fe No

3

)

2

 + 2H

2

SO

4

 + 5NO + H

2

o. 

3-misol.  Quyidagi  sxemalar  bilan  boradigan  reaksiyalarni  to`liq  molekular 

tenglamalarini tuzing. oksidlovchi va qaytaravchilarni ko`rsating. 

1. 

A1+H

2

SO

4

→A1

2

(SO)

3

+H

2

 

2. 

J

2

+HNO

3

→HJO

3

+NO. 

3. 

CaH

2

+H

2

O →Ca OH)

2

+H

2

 

4. 

FeS

2

+HNO

3

→Fe NO

3

)

3

+NO+H

2

SO

4

+H

2

O 

Uyga vazifa: 

Quyidagi reaksiyalarni to`liq molekular tenglamalarini tuzing. oksidlovchi va 

qaytaruvchilarni ko`rsating. 

 

   

 

1. 

(NH

4

)

2

Cr

2

O

7

→N

2

+Cr

2

O

3

+ H

2

O 

2. 

H

2

S+H

2

O

2

→H

2

SO

4

+H

2

O 

3. 

KMnO

4

+HNO

2

+H

2

SO

4

→MnSO

4

+HNO

3

+K

2

SO

4

 

4. 

Cu+ H

2

SO

4

→CuSO

4

 +SO

2

+2H

2

O 

5. 

Zn +HNO

3

→Zn NO

3

)

2

+NH

4

NO

3

 

6. 

K

2

Cr

2

O

7

+CrCl

2

+H

2

SO

4

→ Cr

2

(SO

4

)

3

+KCl+HCl+H

2

O 

II.  Taqvim-mavzu  rejadagi  36-dars  -  «Elektrolitik  dissotsiyalanish 

nazariyasi»  bobi  masala  mashqlarini  yechish  bo`yicha  ikkinchi  mashg`ulot 

darslikning  54-55-betlaridagi  «Kvant  sonlar»  haqidagi  tushunchalar  uchun 

ajratilgan  soat  hisobidan  tashkil  etiladi.  Darslikdagi  «Energetik  po-  g`onachalar» 

bobidagi  «Atomda  elektronlarning  energetik  pog`onachalar  bo`yicha  joylashishi 

 kvant  sonlar)»  mavzusi  o`rta  maxsus   kasb-hunar  ta`limi  o`quv  dasturiga 

o`tkazilganligi  sababli  o`rganilmaydi.  Darslikdagi  (116-bet)  «Elektrolitik 

dissotsiyalanish  nazariyasi»ga  tegishli  masala   misollar  takrorlash  darsiga 

singdirilib o`rganiladi. Taqvim-mavzu rejadagi 36-darsda quyidagi materiallardan 

foydalanish tavsiya etiladi: 

36-dars.  «ElektroIitik  dissotsiyalanish  nazariyasi»  mavzusiga  doir  misol, 

masalalar yechish. 

Dissotsiyalanish  konstantasi  AB 

⇄  A

+

  +  B

-

;  reaksiya  uchun 

   

[ 

 

]∙[ 

 

]

[  ]

 

bunda:  [A

+

]  va  [B

−

]  tegishli  ravishda  A

+

  va  B

−

  ionlarining  muvozonat  vaqtidagi 

konsentratsiyalari. [AB] - elektrolitning muvozonat vaqtidagi konsentratsiyasi. 

Juda kuchsiz elektolitlar uchun K=C

∙α

2 

bunda 

    √

 

 

 yoki 

   

 

 

 

 bunda: K 

-  dissotsiyalanish  konstantasi;  C  -  elektrolitni  (juda  kuchsiz)  konsentratsiyasi;

α- 

dissotsiyalanish darajasi. 

Kuchli  asos  va  kuchsiz  kislotadan  hosil  bo`lgan  tuzlar  (KNO

2

,  Na

2

CO

3

, 

K

2

S...) suvda eritilganda gidrolizlanadi. Na

2

CO

3

+ HOH 

→ 2Na

+

+ HCO

3

+

 + OH

-

. 

 

   

 

Bunday  tuzlarning  suvdagi  eritmasi  ishqoriy  muhitga  ega  bo`ladi.  Kuchsiz 

asos  va  kuchsiz  kislotadan  hosil  bo`lgan  tuzlar  (ZnCl

2

,  Al

2

(SO

4

)

3

,  Cu(NO

3

)

2

...) 

suvda eritilganda gidrolizlanadi: ZnCl

2

+HOH

→ZnOH

+

 + 2C1 + H

+

 

Bunday tuzlarning gidrolizlanishidan muhit kislotali bo`ladi. Kuchsiz asos va 

kuchsiz  kislotadan  hosil  bo`lgan  tuzlar  (NH

4

)

2

CO

3

,  HCOONH

4

,  Cr

2

S

3

...) 

gidrolizlanganda  hosil  bo`lgan  yangi  asos  va  kislotani  kuchiga  qarab  muhit 

turlicha bo`ladi. Ya`ni gidroliz oxirigacha boradi:  

CH

3

COONH

4

+H

2

O 

→ CH

3

 COOH+NH

4

OH  

(CH

3

COO

-

 +NH

 

+

 +H

 

O 

→ CH

3

COO+NH

4

OH) 

Juda  kuchsiz  asos  va  juda  kuchsiz  kislotadan  hosil  bo`lgan  tuzlarning 

gidrolizi  oxirigacha  sodir  bo`ladi:  Cr

2

S

3

+  6H

2

O 

→  2Cr(OH)

3

↓+3H

2

S  bunday 

hollarda  eritmaning  muhiti  gidroliz  natijasida  hosil  bo`lgan  kislota  va  asosning 

kuchiga qarab kuchsiz kislotali yoki kuchsiz ishqoriy bo`ladi. 

Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo`lgan tuzlar gidrolizlanmaydi. 

1-masala. Quyidagi moddalarni dissotsiyalanish tenglamasini yozing: 

Na

2

SO

4

, HNO

3

, KOH, CH

3

COOH. 

Yechish: 1. Na

2

SO

4

 

⇄ 2Na

+

 + SO

4

-2

 

2. HNO

3

 

⇄H

+

+ NO

3

-

 

3. KOH 

⇄ K

+

 + OH

-

 

4. CH

3

COOH 

⇄ CH

3

COO

-

 + H

+

 

2-masala. Quyidagi tuzlarning gidrolizlanish jarayoni tenglamalarini yozing: 

Ni(NO

3

)

2

, Na

2

CO

3

, Al

2

S

3

. 

Yechish: 1) Ni(NO

3

)

2

 tuzining gidrolizi Ni(NO

3

)

2

 tuzi kuchsiz asos va kuchli 

kislotadan hosil bo`lgan. Ni(OH)

2

→ Ni(NO

3

)

2

 

→ HNO

3 

Kuchsiz asos kuchli bir negizli kislota to`liq ionli tenglamasi:  

2Na

+

 + CO

3

2-

 + H

2

O 

→ HCO

3

-

 + 2Na

+

 + OH

-

. 

Qisqa ionli tenglamasi: Ni

2 

 + H

2

O 

⇄ NiOH

+

 + H

+

. 

Eritmada H

+

ionlari boiganligi uchun muhit kislotali.  

Reaksiya mahsuloti: Ni(OH)NO

3

 va HNO

3

. 

 

   

 

2) Na

2

CO

3

 tuzining gidrolizi. 

Na

2

CO

3

 tuzi kuchli asos va kuchsiz kislotada hosil bo`lgan: 

NaOH

→ Na

2

CO

3

 

→ H

2

CO

3

 

Kuchli asos kuchsiz ikki negizli kislota to`liq ionli tenglamasi: 

2Na

+

 + CO

2-

 + H

2

O 

→ HCO

3

- 

+ 2Na

+

 + OH

-

.  

Qisqa ionli tenglamasi: 

CO

2-

 + H

2

O 

⇄ HCO

3

-

 + OH

+

. 

Eritmada  OH

-

  ionlari  hosil  bo`lgani  uchun  eritmaning  muhiti  ishqoriy, 

reaksiya mahsuloti: NaHCO

3

 + NaOH. 

3) Al

2

S

3

 tuzining gidrolizi. 

Al

2

S

3

  tuzi  suvda  parchalanib  Al(OH)

3

  va  H

2

S  ni  hosil  qiladi.  Bu  qaytmas 

reaksiyadir: 

Al

2

S

3

 + 6H

2

O 

→ 2Al(OH)

3

↑ + 3H

2

S

↑ 

Demak,  bunday  tuzlarni  ion  almashinish  reaksiyalari  yordamida  olib 

bo`lmaydi. Chunki olingan tuz suvli eritmada to`liq gidrolizlanib ketadi. 

3-masala.  Alyuminiy  xlorid,  kaliy  karbonat,  natriy  xlorid  tuzlarining 

gidrolizlanish reaksiyasini molekular, ionli ko`rinishda  yozing. Eritmaning muhiti 

qanday bo`ladi? 

4-masala.  Alyuminiy  sulfat  tuzining  oxirigacha  gidrolizlanishi  uchun  nima 

halaqit qiladi. Sababini reaksiya tenglamalarida yozib tushuntiring. 

Uyga vazifa: 

Darslikning 117-betidagi va quyida berilgan masalalarni yechish. 

1. Temir (III)-xlorid tuzining gidrolizlanishini qanday omillar kuchaytiradi? 

2.  Ca

3

P

2

,  Al

2

C

3

  Ba  CaC

2

  laming  gidrolizlanish  reaksiya  tenglamalarini 

yozing. 

3.  Litiy  karbonat,  temir(III)-sulfat  tuzlari  gidrolizlanganda  eritma  muhiti 

qanday bo`ladi? 

9-sinf o`quv dasturiga kiritilgan o`zgartirishlar bo`yicha tavsiyalar 

I. Taqvim-mavzu rejadagi 13-dars - «Uglerod va karbonat kislotalar mavzusi 

yuzasidan masala va mashqlar yechish» bo`yicha mashg`ulot darslikning ―organik 

 

   

 

birikmalar‖ bobining «Metan» mavzusidagi «Sikloalkanlar» haqidagi tushunchalar 

uchun  ajratilgan  soat  hisobidan  tashkil  etiladi.  Darslikning  114-betidagi 

«Sikloalkanlar»  mavzusi  o`rta  maxsus  kasb-hunar  ta`limi  o`quv  dasturiga 

o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim-mavzu rejadagi 13-darsda quyidagi 

materiallardan foydalanish tavsiya etiladi: 

13-dars.  «Uglerod  va  karbonat  kislotalar»  mavzusi  yuzasidan  masalalar 

yechish 

1-masala.  Yoqilg`i  uchun  maktab  qozonxonasiga  keltirilgan  ko`mirni  analiz 

qilish maqsadida uning 8 g miqdori yondirildi. Natijada 10,64 l karbonat angidrid 

(n.sh.da  o`lchangan)  hosil  bo`ldi.  Agar  olingan  gaz  nazariy  jihatdan  olinishi 

mumkin  bo`lgan  miqdorga  nisbatan  95%  ni  tashkil  etgan  bo`lsa,  keltirilgan 

ko`mirni necha foizi sof uglerod bo`lganligini aniqlang? 

2-masala.  1060  g  2%  Ii  natriy  karbonat  eritmasiga  14,3  g  Na

2

CO

3

 

∙ 10H

2

O 

kristallgidrati eritildi. Hosil bo`lgan eritmaning foiz konsentratsiyasini aniqlang. 

3-masala. 27 g kristall sodadan 10% li Na

2

CO

3

 eritmasini olish uchun necha 

gramm suv qo`shish kerak? 

4-masala.  Quyidagi  o`zgarishlarni  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo`ladigan 

reaksiya tenglamalarini yozing: 

1) C 

→ CO → CO

2

→ Na

2

CO

3

 

→ CaCO

3

. 

Uyga vazifa: 

Darslikning  38-betidagi  mustaqil  yechish  uchun  masala  va  mashqlarni 

yechish. 

II.  Taqvim-mavzu  rejadagi  22-dars  -  «Metallarning  elektrokimyoviy 

kuchlanish  qatori   Metall  bog`lanish»  bo`yicha  mashg`ulot  amaldagi  darslikning 

«To`yinmagan  uglevodorodlarning  kimyoviy  xossalari  -  galogenlanishi, 

gidrogenlanishi»  mavzusi  uchun  ajratilgan  soat  hisobidan  tashkil  etiladi. 

Darslikning  119-betidagi  40-dars  -  «To`yinmagan  uglevodorodlarning  kimyoviy 

xossalaridan  galogenlanishi   gidrogenlanishi»  o`rta  maxsus  kasb-hunar  ta`limi 

o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim-mavzu rejadagi 22-

darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi: 

 

   

 

22-dars. Metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatori. 

Metall bog`lanish. 

Bir  metallni  boshqa  metallar  ularning  birikmalaridan  siqib  chiqarish  qo- 

biliyatini  rus  olimi  N.N.  Beketov  batafsil  o`rganib  chiqqan.  U  metallarni  siqib 

chiqarish  qatoriga  joylashtirdi  va  ularning  orasida  vodorodning  o`rnini  quyidagi 

jadval asosida ko`rsatib berdi. 

N.N.Beketovning metallarning elektromanfiylik kuchlanish qatori:  

Li, Pb, K, Ba, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Co, Ni, Sn, Pb, H

2

, Sb, Bi, Cu, Hg, Ag, Pb, Au 

Metallarning 

xossalari 

Li K Ca Na Mg Al Mn Zn Cr Fe Ni Sn Pb 

H

2 

Cu Hg Ag P Au 

Qaytaruvchanlik 

xossasi 

← ortib boradi 

Ionlarning 

oksidlash 

xossasi 

ortib boradi 

→ 

Suv bilan o`zaro 

ta`siri 

Odatdagi 

sharoitda 

shiddatli 

reaksiyaga 

kirishib, H

2 

va asos hosil 

qiladi 

Qizdirilganda 

reaksiyaga kirishib, H

2

 

va oksidlar hosil qiladi 

H

2

 ni siqib 

chiqarmaydi 

Havo kislorodi 

bilan o`zaro 

ta`siri 

Shiddatli 

reaksiyaga 

kirishadi 

Odatdagi haroratda 

yoki qizdirilganda 

sekin oksidlanadi 

Oksidlanmaydi 

Kislotalar bilan 

o`zaro ta`siri 

HNO

3

dan tashqari boshqa kislotalar 

bilan reaksiyaga kirishib, vodorodni 

siqib chiqaradi 

H

2

 ni siqib 

chiqarmaydi 

HNO

3

 

bilan va 

qizdiril-

gan 

H

2

SO

4

 

bilan 

reak-

siyaga 

kirishadi 

Reaksiyaga 

kirish- 

maydi 

Tabiatda 

uchrashi 

Faqat 

birikmalar 

holida 

uchraydi 

Birikmalar va erkin 

holda uchraydi 

Asosan erkin holda 

uchraydi 

 

   

 

Olinish usuli 

Birikmalarni 

suyuqlantirib 

elektroliz 

qilish orqali 

Qaytaruvchilar bilan qaytarib yoki tuzlari 

eritmalarini elektroliz qilish orqali 

 

Xlorid  kislota  suyultirilgan  sulfat  kislota,  sirka  kislota  va  nitrat  kislotadan 

boshqa  kislotalar  bilan  metallarning  aktivlik  qatorida  vodoroddan  avval  turgan 

metallar bilan reaksiyaga kirishib tuz hamda vodorod hosil qiladi: 

2A1 + 6HC1

→2A1C1

3

 + 3H

2 

Fe + H

2

SO

4

 

→ FeSO

4

 + H

2

 

Metallarning tabiiy birikmalari. Metallarning aktivligi tufayli ular tabiatda 

faqat birikmalar holida uchraydi. Ular orasida natriy va kaliy eng ko`p tarqalgan. 

Quyida ayrim metallarning tabiiy birikmalari keltirilgan: 

1.  NaCl - osh tuzi. 

2.  ZnS - rux aldamasi. 

3.  nNaCl 

∙ mKCl - silvinit. 

4.  HgS - kinovar. 

5.  KCl 

∙ MgCl

2

 

∙ 6H

2

O - karnatit. 

6.  Al

2

O

3

 - giltuproq. 

7.  Na

2

O 

∙ Al

2

O

3

 

∙ 2SiO

2

 - nefetin. 

8.  Na

3

(AlF

6

) -kriolit. 

9.  CuFeS

2

 - mis kolchedani. 

10. CaTiO

3

 - kalsiy titanit. 

11. FeO 

∙ Cr

2

O

3

 - xromtemirtosh. 

12. Ag

2

S - argenit (kumush yaltirog`i). 

13. MnO

2

 - pirolizis. 

Uyga vazifa: 

Quyidagi o`zgarishlami amalga oshirish uchun zarur reaksiya tenglama- larini 

yozing: 

Li

→Li

2

O 

→ LiOH→LiCl. 

Ba 

→BaO →Ba(OH)

2

 

→BaSO

4

. 

 

   

 

Fe 

→ FeSO

4

 

→Fe(OH)

2

 

→ FeO →Fe. 

III.  Taqvim-mavzu  rejadagi  23-dars  -  «O`tilgan  mavzular  yuzasidan  testlar 

yechish»  darslikning  «To`yinmagan   diyen)  uglevodorodlarning  izomeriyasi» 

mavzusi  uchun  ajratilgan  soat  hisobidan  tashkil  etiladi.  Darslikning  124-betidagi 

«To`yinmagan  diyen) uglevodorodlarning izomeriyasi»  o`rta maxsus kasb-hunar 

ta`limi  o`quv  dasturiga  o`tkazilganligi  sababli  o`rganilmaydi.  Taqvim-mavzu 

rejadagi 23-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi: 

23-dars. O`tilgan mavzular yuzasidan testlar yechish 

1.So`ndirilmagan  ohak  suvga  solinganda  issiqlik  chiqadi,  qaynaydi  va 

«eriydi»  Bu qanday reaksiya? 

A) Ajralish reaksiyasi 

 

 

C) O`rin olish reaksiyasi 

B) Birikish reaksiyasi 

 

 

D) Almashinish reaksiyasi 

2.Quyida ko`rsatilgan moddalardan kislorod olish mumkinmi? 

A) Simob (II)-oksiddan olish mumkin  C) Bertole tuzidan olish mumkin 

B) Kaliy permanganatdan olish mumkin  

D) Hammajavob to`g`ri 

3.Quyidagi oksidlardan qaysilari suv bilan birikib kislota hosil qiladi? 

A) Kalsiy oksidi 

 

 

B) Kremniy oksidi 

C) oltingugurt (IV)-oksidi   

 

D) Xrom (III)-oksidi 

4.Quyidagi  oksidlardan  qaysilari  ishqorlar  bilan  ham  kislotalar  bilan  ham 

reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladi? 

A) Magniy oksid 

 

 

B) Temir(III)-oksid 

C) Xrom (III)-oksid 

 

 

D) Xrom (IV)-oksid 

5.Mis gidroksikarbonat qanday tuzlar guruhiga kiradi? 

A) Normal tuzlar guruhiga kiradi  

C) To`g`ri javob yo`q 

B) Qo`sh tuzlar guruhiga kiradi   

D) Nordon tuzlar guruhiga kiradi 

6.Katalizator kimyoviy reaksiyada qanday vazifani bajaradi? 

A) 

Kimyoviy reaksiyani tezlashtiradi, ammo o`zi reaksiyada sarflanmaydi 

B) 

Kimyoviy reaksiyani sekinlashtiradi 

C) 

Kimyoviy reaksiyada hech qanday ahamiyatga ega emas 

D) 

Reaksiya mahsulotlarining alohida-alohida ajralib chiqishini ta`minlaydi 

 

   

 

7.Gazlarning suvda eruvchanligi quyidagi qaysi hollarda ortadi? 

a) 

Erituvchini harorati ortganda 

b) 

Bosim ortganda 

c) 

Aralashtirib turilganda 

d) 

Eriyotgan gazni awal qizdirib olinganda 

8.15% li 200 g eritma bug`latilsa, qancha tuz qoladi? 

A) 15 g 

B) 30 g 

C) 60 g 

D)3g 

9.10 % li 100 g eritmaga 40 % li 100 g eritma qo`shildi. Natijada necha foizli 

eritma hosil bo`lgan? 

A) 50% li 

B) 30% li   C) 25% li    

D) 4% li 

10.20  %  li  100  ml  zichligi  1,5  g/ml  bo`lgan  eritmada  necha  gramm  eruvchi 

bo`ladi? 

A) 20 g 

B) 30 g 

C) 40 g 

 

D) 50 g 

11.Quyidagi birikmalardan qaysi biri faqat oksidlovchilik vazifasini bajaradi? 

A) KNO

2

 

B) NH

4

OH   C) K

2

Cr

2

O

7

   

D) H

2

S 

12.40 g 4% li eritma hosil qilish uchun necha gramm tuz va suv kerak? 

A) 2,5 va 37,5  

B) 0,4 va 39,6  

C) 5 va 35    

D) 1,6 va 38,4 

13.Quruq muz (CO

2

) ning kristall panjarasi qanday tuzilgan?  

A) ion   

 

B) molekular 

C) atom 

 

D) metall 

14.Allotropiya hodisasi kuzatilmaydigan elementni ko`rsating.  

A) xlor  

 

B) kislorod   

C) oltingugurt  

D) fosfor 

15.Uglerod  (IV)-oksid  yonishga  yordam  bermaydi,  shuning  uchun  uni  o`t 

o`chirishda  ishlatiladi,  lekin  ba`zi  moddalargina  unda  yonishi  mumkin. 

Quyidagi qaysi modda unda yonadi? 

A) Fe    

 

B) Br  

 

C) Mg 

 

D) Al 

16.Ohaktosh,  uglerod  (IV)-oksid  va  suv  ta`sirlashganda  eruvchan  tuz  kalsiy 

gidrokarbonat hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan tuz nimaning ta`sirida erimaydigan 

kalsiy karbonat tuziga aylanadi? 

A) harorat ta`sirida  

B) sovitish ta`sirida