Va zi rl I gi
Download 1.02 Mb. Pdf ko'rish
|
miinerall ogiitllar mavzusiinii oqiitiishda ekskursiiyaniing orni-1
- Bu sahifa navigatsiya:
- Uyga vazifa
- Qo`rg`oshin.
|
magniy peroksidi hosil bo`ladi, lekin mahsulotga qisman Mg(OH) 2 aralashgan bo`ladi. Bu modda ham suvda yomon eriydi: Mg(OH) 2 + H 2 O 2 = MgO 2 + 2H 2 O
Magniy gidroksidi suvda yomon eriydi, suvini yo`qotish uchun juda yuqori haroratgacha qizdirish kerak bo`ladi. Suvda erimaydi, kislotalarda eriydi. Magniy tuzlaridan suvda fitoridi oz, xloridi, nitrati va sulfati suvda yaxshi eriydi, nitrati nam havodagi suv bug`larini o`ziga yutadi. Bariy. Bu element tabiatda o`zining karbonati - viterit BaCO 3 va sulfati - barit BaSO 4 holida uchraydi. Bariy guruhchadagi barcha elementlardan ancha aktiv, havoda oksid qatlami bilan qoplanadi. Suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi, ko`pchilik elementlar bilan tegishli birikmalar hosil qiladi. Bao bariy oksididan aktivroq, u qizdirilganda (~500 ℃) peroksid BaO, hosil bo`ladi, u yuqoriroq haroratda esa oksidga va kislorodga parchalanadi. Gidroksidi kuchli ishqor, suvda yaxshi eriydi va dissotsiyalanish darajasi yuqori. U ishqoriy metallar gidroksidlariga o`xshash. Ba(OH) 2 ning suvdagi to`yingan eritmasi bariyli suv deb ataladi. Karbonatlari va sulfatlari suvda yomon eriydi; guruhchadan yuqoridan pastga tushish tartibida sulfatlarning eruvchanligi kamayib boradi, yuqoridagi element sulfatning to`yingan eritmasini keyingi davrdagi elementni sulfat holida cho`ktirish uchun qo`llash mumkin. Bariy xlorid rangsiz alangani sarg`ishyashil rangga bo`yaydi. Ruxning tabiatdagi birikmalaridan eng muhimlari galmey ZnCO 3 va rux amalgamasi ZnS dir. Metall holdagi rux kumushsimon-zangori tusli, xona haroratsida mo`rt, lekin 100-150 da yaxshi bukiladi, yassilanadi. 200
dan yuqorida yana mo`rt holatga o`tadi. Metali havoda yupqa oksid yoki gidroksokarbonat tarkibli mustahkam parda bilan qoplanadi va ichki qatlamlarni korroziyadan saqlaydi. Aktivlik qatorida rux vodoroddan chap tomonda joylashishiga qaramay suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, chunki yuza qatlamda hosil bo`lgan rux gidroksid qatlami suvda erimasligi tufayli reaksiya davom etishini to`xtatib qo`yadi. Suyultirilgan kislotalarda rux oson eriydi. Bu metali berilliy kabi ishqor eritmalari bilan oson reaksiyaga kirishadi va amfoter
xususiyatli bo`ladi. Kuchli qizdirilgan rux kislorod atmosferada oq-yashil rangli alanga hosil qilib, rux oksid ZnO ga aylanadi. Rux oksid ZnO oq rangli zich bo`lmagan kukun, suvda erimaydi, kislota va ishqorlarda oson eriydi. Rux gidroksid ruxning turli tuzlariga ishqor ta`sirida oq rangli cho`kma holida ajralib chiqadi: ZnCl 2 + 2KOH = Zn(OH) 2 ↓ + 2KC1 Hosil bo`lgan cho`kma ortiqcha miqdorda qo`shilgan ishqorda erib, suvda eriydigan sinkatlar hosil qiladi: Zn(OH) 2 + 2KOH = K 2 ZnO
2 + 2H
2 O Bu modda eritmada gidroksobirikmalar [Zn(OH) 4 ] 2- holida bo`ladi, eritmadan uni Na
2 [Zn(OH)
4 ] va Ba
2 [Zn(OH)
6 ] holida ajratib olingan. Bu jihatdan rux berilliy va alyuminiyga o`xshash. Ruxning tuzlari metalldan, oksididan va tuzlaridan tegishli kislotalar ta`sirida olinadi. Tuzlari eritmada gidrolizlanadi. Galogenidlari orasidan rux ftoridi ZnF 2
suvda juda yomon eriydi. Uyga vazifa: Quyidagi masalalarni yeching. 1-masala. 27 g kristall holdagi sodadan 10% li Na 2 CO 3 eritmasini olish uchun necha gramm suv qo`shish kerak?
massa o`zgarmay qolguncha qizdirildi. Natijada 13,7 g qattiq qoldiq olindi. Dastlabki aralashmadagi natriy karbonatning massa ulushini aniqlang. X. Taqvim-mavzu rejadagi 40-dars - «Yonaki guruh metallari - qalay, qo`rg`oshin, xrom, marganesning Davriy jadvalda joylashgan o`rai, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi olinishi va ayrim birikmalari» bo`yicha ma`lumotlar amaldagi darslikning «Sis va trans tuzilishni yozib tushunti- rish» tushunchalari uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 118-betidagi «Sis va trans tuzilishni yozib tushuntirish» mavzusi asosidagi tushunchalar o`rta maxsus kasb- hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim- mavzu rejadagi 40-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi:
40-dars. Yonaki guruh metallari - qalay, qo`rg`oshinning Davriy jadvalda joylashgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, olinishi va ayrim birikmalari Qalay odamzodga qadimdan ma`lum. Uning mis bilan hosil qilgan qotishmasi - bronza keng tarqalgan. Uni qalaytoshdan ko`mir bilan qaytarib olish oson. Erkin holdagi qalay oq kumushsimon yaltiroq yumshoq metall bo`lib, yaxshi yassilanadi, cho`ziladi va undan juda yupqa qog`ozsimon mahsulot tayyorlash mumkin.
Havoda bu metall oksidlanmaydi, lekin suyuqlanish haroratsiga qadar qizdirilganda SnO 2 ga aylanadi. Suv bilan reaksiyaga kirishmaydi. Suyultirilgan xlorid va sulfat kislotalar unga juda sekin ta`sir etadi, chunki bu metall ishtirokida vodorodning o`ta kuchlanishi katta ahamiyatga ega. Xlorid kislotaning konsentrlangan eritmasi qalayni SnCl 2 gacha, konsentrlangan sulfat kislota esa uni Sn(SO 4 ) 2 gacha oksidlaydi: Sn + 2HCl = SnCl 2 + H
2 Sn + 4H
2 SO 4 =Sn(SO 4 ) 2 + 2CO
2 + 4H
2 O Qalay birikmalarida oksidlanish darajasi +2 va +4 bo`lgan holatlarda uchraydi. Qalay (II) oksid va qalay (II) gidroksid. Qalay (II) tuzlariga ishqoriy metall gidroksidi (oz miqdorda) yoki karbonati ta`sir ettirilganida suvda yomon eriydigan oq cho`kma Sn(OH) 2 hosil bo`ladi: SnCl 2 + 2KOH = 2KCl + Sn(OH) 2 .
ruda kislorodli sharoitda kuydiriladi va koks ishtirokida qaytariladi: PbS + O
2 = PbO + SO 2 PbO + C = Pb + CO Toza yangi qirqilgan qo`rg`oshinning yuzasi kulrang ko`kish tusli, yaltiroq bo`ladi, lekin havo kislorodi ta`sirida tez xiralashib qoladi. Bu metall yumshoq bo`lib, uni pichoq bilan kesish mumkin. Issiqlik va elektr tokini o`tkazish xossasi kumushnikidan 10 marta kam. Qizdirilgan qo`rg`oshin kislorod, oltingugurt va galogenlar bilan birikadi va tegishli birikmalar hosil qiladi. Toza suv qo`rg`oshinga ta`sir qilmasa ham, havo kislorodi ishtirokida oksidlab, Pb(OH) 2 ni hosil qiladi: 2Pb + O 2 + 2H
2 O =2Pb(OH) 2
Tarkibida gidrokarbonatlar va sulfatlar bo`lgan qattiq suv qo`rg`oshin yuzasida yupqa, lekin qattiq qo`rg`oshin sulfat va asosli karbonat tuzlarini hosil qilib, uni korroziyalanishidan saqlaydi. Qo`rg`oshin nitrat va sirka kislotada yaxshi eriydi, lekin metall yuzasida suvda erimaydigan PbSO 4 va PbCl 2 hosil bo`lishi tufayIi H 2 SO
va HCl da erimaydi. Konsentrlangan va qizdirilgan sulfat kislotada eruvchan nordon tuz hosil qiladi: Pb +2H 2 SO 4 = Pb(HSO 4 )
+ H 2
Uyga vazifa: Quyidagi o`zgarishlarni amalga oshirish zarur bo`lgan reaksiya tenglamalarini yozing. a) A
→ B
→ C
→ SiO 2
b) A
→ B
→ C → B
→ C
→ Na 2 CO
XI. Taqvim-mavzu rejadagi 46-dars - «To`yinmagan uglevodorodlarning ishlatilish sohalari va ahamiyati» mavzusini mustahkamlash bo`yicha qo`shimcha ma`lumotlar amaldagi darslikning «Aldegidlarning kimyoviy xossalari (polimerlanish, polikondensatlanish reaksiya tenglamalari)» mavzusidagi tushunchalar uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 143- betidagi «Aldegidlarning kimyoviy xossalari polimerlanish polikondensatlanish reaksiya tenglamalari)» mavzusi asosidagi tushunchalar o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim-mavzu rejadagi 46-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi:
mustahkamlash bo`yicha qo`shimcha ma`lumotlar To`yinmagan uglevodorodlarning vakili etilenning eng muhim ishlatilish sohalari uning qo`shbog`i bor joyida biriktirib olish reaksiyalariga kirishishiga asoslangan. Etilen xlor bilan o`zaro birikib etilen xlorid ya`ni 1, 2-dixloretan olinadi. Dixloretan uchuvchan, qiyin alangalanuvchan suyuqlik - organik moddalarni yaxshi erituvchi bo`lganligi sababli smolalarni eritishda, to`qimachilik matereallarini tozalashda juda ko`p ishlatiladi.
Etilen pomidor, nok, qovun, limon kabi mevalarning pishishini tezlashtiruvchi ajoyib xususiyatga ega. Xomroq paytida yig`ib olingan mevalarni yaxshi saqlash maqsadida yopiq omborlar havosiga juda oz miqdorda etilen aralashtirilsa, mevalar yaxshi saqlanadi. Etil xlorid suyuq holga oson o`tadigan gaz bo`lganligi uchun uning ozginasi qo`lga tomizilsa, suyuqlik tez bug`lanib ketadi va qoining shu joyi qattiq soviydi. Uning bu xususiyati tufayli meditsinada yengil operatsiyalarda operatsiya qilinadigan joyning sezuvchanligini kamaytirishda foydalaniladi.
Quyidagi o`zgarishlarni amalga
oshirish zarur
bo`lgan reaksiya tenglamalarini yozing. A
→ B
→ C
→ A → E→ A
→ CaCl 2 A
→ D 1.2. O`rta umumta`lim maktabi IX sinf kimyo kursi mazmuni
Umumiy o`rta ta`lim maktablarida kimyo ta`limi oldiga qo`yilgan vazifalarning bajarilishini ta`minlash va nazorat qilish Davlat ta`lim standarti orqali amalga oshirilish ma`lum. Bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan talablar o`quvchilarning kimyodan majburiy tayyorgarlik darajasiga, ya`ni ularning umumiy o`rta maktabda kimyo ta`limi jarayonida egallagan bilim, ko`nikma va malakalariga qo`yilgan minimal talablarni aks ettiradi. Umumiy o`rta ta`lim maktablari o`quvchilarining kimyodan tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan talablar uning quyidagi asosiy yo`nalishlari bo`yicha belgilanadi. a) fundamental nazariyalar; b) kimyoviy tilni o`zlashtirish; c) kimyoviy tajribalar; d) hisoblashga doir masalalar.
Fundamental nazariyalar: o`quvchilarga atom-molekulyar ta`limot asosida atom va kimyoviy element, kimyoviy formula, belgi, elementning nomlanishi, oddiy va murakkab moddalarning farqlari, nisbiy atom massa, molekulyar massa, sof moddalar tarkibi, massaning saqlanish qonuni, massa ulushi, molyar hajm, kimyoviy reaksiyalarning turlari, davriy qonun va davriy jadvalni tushunib yetishi, almashinish reaksiyalari, allotropik shakl o`zgarishlar, organik birikmalarning umumiy formulasi, tabiatda uchrashi, ularni tirik organizmlar hayotidagi ahamiyati, metallarning xossalari, kimyoviy ishlab chiqarishning ilmiy asoslari va ularning amaliy tatbiqi haqidagi bilim, ko`nikma va malakalar o`rganiladi. Kimyoviy tilni o`zlashtirish: kimyoviy element, kimyoviy birikma belgilarini to`g`ri farqlash, nomini atay bilish, oddiy va murakkab moddalarning formulalari, tarkibi, valentligiga asosan to`g`ri yozish, anorganik moddalar: oksidlar, asoslar, kislotalar, tuzlar tarkibini to`g`ri atash. Davr, qator, guruh, elektronlar, oksidlanish darajasi, kimyoviy bog`lanishlar, reaksiyalarning to`liq va qisqartirilgan tenglamalarini tuzish va
o`qish. Metallar, uglevodorodlar, aromatik uglevodorodlar, spirtlar, efirlar, aldegidlar, ketonlar, karbon
kislotalar formulalarini to`g`ri yozish va o`qish, har bir atamaning ma`nosini anglash uchun o`quvchida kimyoviy til rivojlantiriladi. Kimyoviy tajribalar: maktab
kimyo xonasida mavjud barcha
o`quvlaboratoriya jihozlarining nomlari uni ishlatish yo`llari, kimyoviy elementlar yoki birikmalarning o`zaro ta`sirlashuvidan yangi moddalarni hosil bo`lishidagi reaksiyalarni amaliy tajribalarda isbotlanadi. Umumiy o`rta ta`limda o`quvchilarga nazariy bilimlar asosida hodisa va jarayonlar o`quv-laboratoriya mashg`ulotlarini bajarish bilan o`rgatiladi. Bunda o`rab turgan tabiat tuzilishini anglashlarida muhim bosqich hisoblanadi. Hisoblashga doir masalalar yechish: kimyoviy reaksiyalar asosida va kimyoviy tenglamalar bo`yicha moddalarning nisbiy molekulyar massalari, gazlarning hajmini aniqlash, moddalarni massa ulushi, mol miqdorini hisoblash, kimyoviy ishlab chiqarishda mahsulotlarning nazariy olish mumkin bo`lganda massa miqdorini hisoblashni bilish, eritmalar tayyorlash hisoblarini bajarish,
aralashmalar tarkibini aniqlash yo`llari o`zlashtiriladi. Har bir mavzular asosida umumlashtirilgan masala, mashq va testlar yechish. Bu esa asosiy maqsadlardan biri hisoblanadi. O`quvchilar quyidagi kimyoviy jarayonlarni nazariy fundamental bilimlar, kimyoviy tilni o`zlashtirish, kimyoviy tajribalar bajarish va hisoblashga doir masalalarning yechishni bilishlari shart. 1. Nazariy fundamental bilimlar: uglerod guruhining umumiy tavsifi, uglerodning allotropik shakllari, xossalari, anorganik moddalarning sinflari orasidagi genetik bog`lanish, kimyoviy ishlab chiqarish, kremniy, natriy kaliy, kalsiy, alyuminiy, temir, oltin, kumush, rux, litiy, mis, xrom, marganes va ularning birikmalari, metallurgiyaning xalq xo`jaligini rivojlantirishdagi mohiyati, A.Butlerovning organik moddalarning tuzilish nazariyasi, to`yingan, to`yinmagan uglevodorodlar va ularning tabiatda uchrashi, formulasi, xalq xo`jaligidagi ahamiyati. 2. Kimyoviy tilni o`zlashtirish: tuzlar, ishqorlar, kislotalar, organik birikmalar, formulasi, nomlanishi. 3. Kimyoviy tajribalar bajarish: karbonatlar, dikarbonatlarning bir-biriga aylanish xossalari, uglerod oksidini olish, alyuminiyning kislota, ishqorlar bilan ta`sirlashuvi, ikki va uch valentli temir tuzlari xossalari, tuz eritmalari bilan metallarning o`zaro ta`sirini ko`rish, elektroliz. 4. Hisoblashga doir masalalarning yechish: tarkibida ma`lum miqdorda aralashmalar bo`lgan boshlang`ich moddaning massasi, hajmi ma`lum bo`lganda reaksiya mahsulotining massasini yoki hajmini hisoblab topish, gaz holatidagi moddaning molekulyar formulasini topish, eksperimental masalalar yechish. Masala, mashq va testlar yechish. O`quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan zaruriy talablar. O`quvchilar bilish vositalariga oid quyidagi bilimlarga ega bo`lishlari kerak: - Uglerod guruhining umumiy tavsifi, uglerod allotropiyasi, xossalari, tabiatda tarqalishi; - oksidlari va ularning birikmalari, xossalari, olinishi, ishlatilishi;
- kremniyning tuzilish xossalari, tabiatda tarqalishi, ishlatilish sohalari va uning xo`jalikdagi mohiyati; - metallarning umumiy tavsifi: metallar va metalmaslarga xos umumiylik va tafovutlar, tabiatda uchrashi, davriy jadvaldagi o`rni, -atom tuzilishi, xossalari; - metall bog`lanish, qotishmalar, elektrokimyoviy kuchlanish qatori; - korroziyalar haqida ma`lumotlarga ega bo`lish; - elektroliz jarayonidagi kimyoviy o`zgarishlarni anglashi; - ishqor va ishqoriy yer metallari litiy, natriy, kaliy, rubidiy, seziy, frantsiy; - ishqoriy yer metallari, beriliy, kalsiy, magniy, stronsiy, bariy, radiy, ularning fizik va kimyoviy xossalari, tabiatda uchrashi, birikmalari va ularning ishlatilishi, kalsiy birikmalarining tabiat va xo`jalikdagi mohiyati; - alyuminiy, uning fizik va kimyoviy xossalari, tabiatda tarqalishi, olinish texnologiyasi va ishlatiladigan sohalari; - alyuminiy oksidi va gidroksidi, uning xossalari; - mis, kumush, oltin, rux, kadmiy, simob, kalay, qo`rg`oshin, temir, xrom, marganes, ularning tuzilishi, oksidlanish darajasi; - temirning xossalari, tabiatda uchrashi, ahamiyati; - cho`yan va po`lat ishlab chiqarish va uning mohiyati; - metallurgiya, uning xalq xo`jaligini rivojlantirish; - O`zbekiston rangli metallurgiyasi, uning istiqbollari; - atrof-muhitni zaharli moddalardan muhofaza qilish; - atrof-muhitning kimyoviy ifloslanish sabablarini anglash; - kimyoviy-texnologik jarayon bo`yicha ishlab chiqarish (xlorid kislota, sulfat kislota, mineral o`g`itlar ishlab chiqarish va boshqalar) - A.M.Butlerovning organik moddalarning tuzilish nazariyasi; - organik moddalarning formulasi; - organik moddalarning eng muhim birikmalarining ishlatilish sohalari; - to`yingan, to`yinmagan uglevodorodlar. Ularning formulasi, xossalari, ishlatish sohalari va ahamiyati;
- aromatik uglevodorodlar haqida umumiy tushunchalar; - spirtlar, aldegidlar, karbon kislotalar, murakkab efirlarning xossalari, tuzilishi va ishlatilishi; - uglevodlarning tuzilishi, xossalari, ishlatilishi va ularning biologik ahamiyati. - aminlarning tuzilishi, nomlanishi, ishlatilishi; - oqsillarning tuzilishi, tarkibi. Quyidagi ko`nikmalarni egallashlari zarur: - uglerod va uning birikmalari kimyoviy xossalariga tegishli reaksiya tenglamalarini yozib, tushuntira olish; - karbonatlar tarkibidagi elementlarni, karbonatlar bilan bo`ladigan reaksiya natijasida hosil bo`ladigan modda massasi va hajmini isbotlab chiqara olish; - natriy va kaliyni kimyoviy xossalariga tegishli reaksiya tenglamalarini yoza olish; - kalsiy oksidi, gidroksidini hosil qilish va uni aniqlay olish; - temir (II) va (III)-gidroksidini hosil qilishni reaksiya tenglamasini yozish; - cho`yan va po`lat ishlab chiqarish jarayonidagi reaksiya tenglamalarini yoza olish; - uglevodorodlarning izomeriyasi va nomenklaturasini yoza olish hamda tushuntira bilish; - spirtlar, aldegidlar, karbon kislotalarning izomeriyasi va nomenklaturasini yoza olish hamda tushuntira bilish; - uglevodlarning tuzilishi va nomenklaturasini yoza olish hamda tushuntira bilish. Quyidagi malakalarga ega bo`lishlari zarur: - uglerod (IV)-oksidini olishni va xossalarini o`rganishga tegishli amaliy ishni bajara olish; - karbonat ioni borligini aniqlashga oid amaliy ishni bajara olish; - kalsiy va magniyni aralashmalaridagi miqdorini hisoblashga oid masalalarni yecha olish;
- alyuminiy gidroksidini hosil qilishi va uning amfoter xossaga ega ekanligini amalda isbotlay olish; - temir (II) va (III) valentli tuzlarini aniqlashga oid amaliy ishlarni bajara olish; - etilenning bromli suv bilan o`zaro ta`sirini amalda bajarib tushuntira olish. Kimyo fanidan umumiy o`rta ta`lim maktabining o`quv dasturi Uqtirish xati Hozirgi ilm-fan, texnika va sanoat jadal rivojlanayotgan, ijtimoiy, ekologik holat keskinlashib borayotgan paytda maktablarda Kimyo fanini mazmun jihatdan yangicha o`qitish bir tomondan zaruriyat bo`lsa, ikkinchi tomondan, zamon talabidir. Maktabda kimyo ta`limining ahamiyati uning fan-texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohalari va kundalik hayotda tutgan o`rni bilan belgilanadi. Umumiy o`rta ta`lim maktablarida kimyo fanini o`qitish orqali o`quvchilarning ilmiy dunyoqarashini, mantiqiy fikrlay olish qobiliyatini, aqliy rivojlanishini, o`z- o`zini anglash salohiyatini shakllantirish va o`stirish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirish hamda ijtimoiy hayotlari va ta`lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bo`lgan bilimlar beriladi. Tabiiyki, har qanday zamonaviy dastur kimyo fanida va kimyoviy ishlab chiqarishda erishilgan hamma yutuqlarni o`zida aks ettira olmaydi. Demak, shunday ekan, kimyodan o`quv dasturining asosiy vazifasi o`qituvchiga ayni fanning zaruriy tushunchalari va qonunlari asosida kimyoviy jarayonlarni boshqarish, zamonaviy usullar bilan yangi-yangi moddalar olish va ulardan nafaqat sanoat, qishloq xo`jaligi miqyosida, shuningdek, kundalik turmushda, oilada foydalanishning umumiy yo`nalishlarini ko`rsatib berishdan iborat bo`lishi kerak. Bunda ekologik e`tiqod ham o`z-o`zidan kelib chiqadi. Ushbu dasturning mazmunini belgilashda quyidagilarga alohida e`tibor berilgan 9-sinfda o`rganiladigan kimyoning mazmuni imkoni boricha o`quvchilar atrofini o`rab turgan muhitdagi hayot; turmush va ishlab chiqarish hamda o`quvchilarning turmush tajribasi bilan bog`langan bo`lishi lozim. |
