Variant №1 Ekologiyani mustakil fan sifatida shaklllanishi,maqsadi va vazifalari

3.Atmosfera tuzilishi, tarkibi. (havo, xarorat, troposfera, strotosfera, mezosfera, ozon ekrani, suv bug‘i, azot, kislorod, karbonat angidrid, iqlim.)


Yer kurrasini o‘rab olgan havo qatlami «atmosfera» deyiladi. Atmosfera o‘zining hajmi bo‘yicha yer sayyorasining qolgan qismlaridan bir necha marta katta bo‘lishiga qaramay, uning massasi yer massasidan 0,000001 ga yaqin qismini tashkil etadi, xolos. Atmosferaning yuqori chegarasi deb shartli ravishda yerning tortish kuchi bilan uning aylanishi evaziga markazdan intilish kuchi muvofiqlashgan joyi qabul qilingan. Bu sathda atmosfera bilan yerning o‘zaro bog‘lanishi yo'qoladi. Hisobkitoblarga ko‘ra, bu sath ellepsoidal yuzagacha bo‘lib, ekvatorda 42, qutblarda 48 ming km. balandlikda joylashgan. Shunga qaramasdan, atmosferaning deyarli barcha massasi (99 % dan ortig‘i) uning quyi qatlamiga - troposfera va stratosferaga to‘g‘ri keladi. Atmosfera balandligi ortishi bilan uning tarkibiy qismi, zichligi, harorati va havoning harakat tezligi o‘zgarib boradi. Atmosferaning vertikal tuzilishi va haroratning yuqoriga qarab o'zgarib borish sxemasi. Atmosferaning eng pastki qismi troposfera deb atalib, havo massasining 0,8 dan ortiq qismini o ‘z ichiga oladi. Bu qatlamda balandlikni har 1 km ga ortishi bilan harorat o‘rtacha -6°C ga pasaya boradi. Troposferaning qalinligi qutb kengliklarida 8- 10 km. bo`lib, ekvatorda 16-18 km.ni tashkil etadi. Zichligi esa, yerdan baland ko‘tarilgan sari kamayib boradi. Troposferaning yuqorida, stratosferaga o‘tish qismida harorat, aksincha, sovib -50°C dan -80°C gacha yetadi. Stratosferada yerdan 25 km. balandlikkacha harorat o‘zgarmay qoladi. Stratosfera bo‘ylab quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida ozon hosil bo`ladi. Uning eng k o ‘p konsentratsiyasi yer yuzidan 22-25 km. balandlikda kuzatiladi. Ozon yer sathining yuqori kengliklarida ko‘p, o‘rta va quyi kengliklarida kam kuzatiladi. Uning miqdori faslga qarab ham o‘zgarib turadi: bahorda ko‘payadi, kuzda esa kamayadi. Yerdan 55 km. balandlikkacha harorat ortib, -3-0°C ga yetadi. Stratosferadan so‘ng mezosfera qatlami joylashgan bo`lib, uning yerdan balandligi 85 km.gacha boradi. Bu qavatda harorat asta-sekin pasayib, 85-95 km. balandlikda -100°C dan 130°C ga yetadi. Bu qavatdan yuqorida ionosfera yoki termosfera qavati joylashgan. Uning balandligi yerdan 200-300 km.gacha boradi. Bu yerda harorat yana ortib 1000°C atrofida bo`ladi. Ionosfera qavatidan keyin egzosfera qavati keladi. Uning eng yuqori chegarasi yer sathidan 2000 km.balandlikda joylashgan. Bu qavatning yuqori qismida atmosferaning asosiy tarkibi neytral vodoroddan, proton va elektronlardan tashkil topgan. Eng toza havo okean suvlari ustidadir. Qishloqlar ustida havodagi chang zarralari miqdori okean yuzasidagiga nisbatan 10 barobar, shaharlar ustida 35 barobar, sanoat korxonalari ustida 150 barobargacha ortiq bo`ladi. Havoning chang bilan ifloslanishi, asosan, yer sathidan 1,5-2 km. balandlikkacha kuzatiladi va quyosh nurlarini yozda 20 % ini, qishda 50 % ini tutib qoladi Atmosfera havosining tarkibi (1965-1995-yillar davomida havo tarkibiga antropogen ta’sirlar ham hisobga olingan. Mikrogazlarga uglerod qo‘sh oksidi, uglerod oksidi, ozon, suv bug`lari, metan, ammiak, azot oksidlari va boshqalar kiradi. Havoning ifloslanishi tabiiy yoki suniy (antropogen) bo`lishi mumkin. Atmosferada doimo ma’lum miqdorda changlar bo`ladi. U tabiatda sodir bo`ladigan tabiiy hodisalar natijasida hosil bo`ladi. Bunday changlarni 3 turga: ya’ni, mineral (noorganik), organik va koinot changlariga ajratish mumkin. Tog‘ jinslarining yem irilishi va nurashi, vulqonlarning otilishi, to‘qay va o‘rmonlarga o‘t ketishi, dengiz suvlarining parlanib havoda tuzga aylanishi mineral changlarning hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Organik changlar havoda yashovchi aeroplankton organizmlar, bakteriyalar, sporalar, o‘simlik urug`lari, o‘simlik va hayvonlarning chirindi va chiqindilari hisobiga hosil bo`ladi. Koinot changlari meteoritlarn ingatm osferadan o ‘tish vaqtida yongan qoldiqlaridir.
“HFX” kafedrasi mudiri: G’. Mirzaqulov