Variant-1 Iqtisodiy nochorlilc (bankrotlik)ni baholashning ob’ektiv zarurligi, uni tahlil qilish maqsadi va vazifalari

2. Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi.Buxgalteriya balansi axborotlariga tayangan holda xo‘jalik yurituvchi subyektning moliya-xo‘jalik faoliyati hamda uning natijalari baholanadi.Uzoq muddatli aktivlar (UMA) bo‘limida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, o‘rnatiladigan uskunalar, kapital qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinadi.Joriy aktivlar (JA) bo‘limida tovar-moddiy zaxiralar, kelgusi davr xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi, debitorlik qarzlari, pul mablag‘lari, qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar va boshqa joriy aktivlar summalari oshkor qilinadi.Xususiy sarmoya (XS), o‘z mablag‘lari manbai (O‘MM) bo‘limida ustav sarmoyasi, qo‘shilgan sarmoya, zaxira sarmoya, sotib olingan o‘z aksiyalari, taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), maqsadli tushumlar hamda bo‘lg‘usi xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari oshkor qilinadi.Majburiyatlar (M) bo‘limida uzoq muddatli va joriy majburiyatlar bo‘yicha axborotlar alohida oshkor etilishi lozim.Uzoq muddatli majburiyatlar (UMM) bo‘yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo‘linmalarga uzoq muddatli qarzlar, sho‘ba va tobe xo‘jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar, muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar, uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari summalari ko‘rsatilishi kerak.
Joriy majburiyatlar (JM) bo‘yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarzlar, alohida bo‘linmalarga qarzlar, sho‘ba va tobe xo‘jalik jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo‘naklar, byudjetdan soliqlarga oid qarzlar, sug‘urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli jamg‘armalaridan to‘lovlarga oid qarzlar, ta’sischilardan qarzlar, mehnatga haq to‘lashga oid qarzlar, qisqa muddatli bank kreditlari, qisqa muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va boshqa kreditorlik qarzlari summalari oshkor qilinadi.

ko'rsatgichlar	Kirim		Chiqirri
	Summa,(ming, s,)	Salmogi, %	Summa,(ming, s.)	Salmog’i,%
Xaridorlardan kelib tushgan pul mablag’lari	3850117	0,982
Mol yetkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari			2870156	0,820
Xodimlarga va xodimlar nomiga to’langan pul mablag’alri			550413	0,157
Boshqa pulli to’lovlar va tushumlar	71003	0,018	80229	0,023
Jami:	3921120	100	3500798	100
Xo’jalik faoliyatidan pul mablag’larining sof kirim yoki chiqimi

4-variant

1.Valyuta mablag‘lari harakatini tahlili. Bizga ma’lumki, korxonalarda “Pul oqimlari to’g’risidagi” hisobot shakli bilan birga ushbu shaklga ilova qilinib, “Valyuta mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotnoma” ham beriladi. Ushbu ma’lumotda asosan korxonaning valyuta mablag’larini harakati aks ettiriladi. Ya’ni, korxonada mavjud bo’lgan valyuta mablag’larining yil boshiga qoldig’i; jami valyuta tushumlari; shulardan, sotishdan tushgan valyuta tushumi, konvertatsiya hisobiga tushgan tushum, valyuta hisobida olingan kreditlar, va boshqa manbalar hisobiga kelib tushgan tushumlar; jami sarflangan valyuta mablag’lari; shulardan, ishlab chiqarish sarflariga qo’shiladigan xarajatlar, ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlari, mol yetkazib beruvchilarga to’langan valyuta to’lovlari, valyuta hisobiga olingan kredit uchun to’lovlar va ularning foizlari hamda boshqa maqsadlar uchun to’langan valyuta mablag’lari bo’lishi mumkin va nihoyat hisobot davri oxiridagi valyuta qoldig’i aks ettiriladi.Pul mablag’lari oqimi koeffitsiyentining birdan pastligi pul mablag’lari sarfi kelib tushishiga nisbatan ko’proq bo’lganligidan, hisobot davri oxirida pul va valyuta mablag’lari qoldig’i kamayganligidan dalolat beradi.Mazkur koeffitsiyent korxona hisobot davri boshida muayan pul qoldiq summasiga ega bo’lganida birdan past bo’lishi mumkin.Pul mablag’lari oqimi o’zgarishining moyilligini, ularning korxona moliyaviy ⁸ ta’sirini aniqlash, pul mablag’lari oqimini prognozlash uchun pul mablag’lari oqimining so’nggi bir necha yil ichidagi summasi, tuzilmasi va koeffitsiyentining o’zgarishini tahlil qilish lozim bo’ladi.Pul mablag’larining manbalari va foydalanish yo’nalishlarini baholash, ham shu asosda ular bo’yicha xulosa qilish va tavsiyalar berish maqsadida tahlil qiluvchi quyidagi savollarga javob topishi kerak:Bir necha yillik pul oqimlarining tahlili ishlab chiqarishni kengaytirishga pul mablag’larini jalb qilish istiqbolini va bo’lg’usi kutilmagan noxush holatlarning oldini olish imkoniyatlarini, ya’ni rahbariyatga korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash bo’yicha uslubiyat va taktikani belgilab olish imkonini beradi.Moliyaviy faoliyat – bo’limida aksiya chiqarishdan kelib tushgan tushum, uzoq va qisqa muddatli qarzlarni kelib tushishi va chiqimlar aks etadi. Bulardan tashqari korxona pul ishtirokisiz investitsiya va moliyaviy faoliyat bo’yicha chiqimlarni amalga oshirishi mumkin. Masalan, asosiy vositalarni uzoq muddatli kredit hisobiga sotib olish, kreditor qarzlarni aksiyani chiqarish va kreditlarga qo’shimcha aksiyani berish orqali bo’lishi mumkin. Korxona moliyaviy holatining sog’lomligini sharti bo’lib, pul mablag’larini kirimi korxonaning majburiyatlarini qoplay olishidir. Minimal miqdordagi pul mablag’larini yetishmasligi moliyaviy holat tangligiga sabab bo’ladi. Ortiqcha mablag’larga ega bo’lish inflyatsiya natijasida pulni qadrsizlanishiga, hamda ortiqcha mablag’larni samarali foydalanishga yo’naltirmaslik natijasida qo’shimcha daromad ololmasligi mumkin. Shu bois pul mablag’larini ratsional boshqarishni doimo nazorat qilish va tahlil qilish lozim. Bunday tahlil etishni amalda bir qancha usullari mavjuddir. Moliyaviy holat tangligini sabablaridan biri bu korxona joriy aktividagi pul mablag’larini joriy majburiyatlarga nisbatan keskin kamayib borishidir. Shu bois har oyda pul mablag’lari bilan muddati kelgan majburiyatlarni bir-biri bilan taqqoslab, tahlil kilish lozim.Xo’jalik sub’ektlarining faoliyatini tahlil qilish jarayonida ikkala uslub (to’g’ri va egri)ning qo’llanilishi bir-birini to’ldirib boradi hamda hisobot davrida korxonani pul mablag’lari oqimining harakati haqidagi real holatini ko’rsatib beradi.Pul mablag`lari - bu korxonaning asosiy tulov vositalaridan biri hisoblanadi. Korxonalarning pul mablag`lari asosan hisob-kitob schyotida, kassada, valyuta schyotida va maxsus schyotlarda saklanadi. Pul mablag`lari hisobi kassa kitobi, kassa kirim-chiqim orderlari, hisob-kitob schyotidan ko`chirmalar va boshqa hujjatlar yordamida yuritiladi.Naqd va naqd pulsiz shaklidagi hisob-kitob operatsiyalari mavjud.
2. Balans moddalarini tasnifi yuzasidan quyidagi muhim xulosalarni chiqarish mumkin.Aktivlar – xo‘jalik subyektining qiymat bahosiga yega bo‘lgan moddiy, shu jumladan, pul mablag‘lari va debitorlik qarzlari va nomoddiy mulkidir.Aktivlarda aks yettirilgan bo‘lg‘usi iqtisodiy foyda, xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘lari oqimiga potensial, bevosita va bilvosita qo‘shiladigan ulushdir. Bu ulush xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatini bir qismi sifatida yuzaga kelishi mumkin.Asosiy moliyaviy hisobot shakli bu – buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdir. Boshqa moliyaviy hisobotlar bir jihatning boshqa-boshqa jihatlarini aks yettiradi. Ular qatoriga pul oqimlari, xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot shakllarini kiritish mumkin.Buxgalteriya balansi va boshqa moliyaviy hisobotlarda aks yetuvchi yelementlar Moliyaviy hisobot yelementlari Aktiv¬lar Xususiy sar¬moya Majburiyat¬lar Zaxiralar Daro-madlar Xarajat¬lar Moliya¬viy natijalar Buxgalteriya balansi Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot Pul oqimi to‘g‘risidagi hisobot Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot Balansga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirish¬lar Balansga izohlar, hisob-kitoblar va tushunti¬rishlar Pul oqimi to‘g‘risi-dagi hisobot Pul oqimi to‘g‘risi-dagi hisobot Pul oqimi to‘g‘risi¬dagi hisobot Buxgalteriya balansining asosiy yelementlari – aktivlar, kapital va majburiyatlardir.Xo‘jalik yurituvchi subyektning aktivlari avvalgi bitimlar va boshqa voqealiklarning natijasidir. Subyektlar odatda aktivlarni sotib olib yoki hosil qilib unga yega bo‘ladilar biroq, boshqa bitimlar va voqealar ham aktivlarni ko‘paytirishga imkon beradi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi subyekt hukumatdan olgan ko‘chmas mulk. Kelgusida kutiladigan bitimlar va boshqa voqealar o‘zi-o‘zidan aktivlarning paydo bo‘lishiga ham olib kelmaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z aktivlaridan mulkni, tovar-moddiy zaxiralardan ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatilishni boshqarish uchun foydalanadilar.Aktivlarda aks yettirilgan bo‘lg‘usi iqtisodiy foyda xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan har xil yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Masalan, aktivdan:- tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishda alohida yoki boshqa aktivlar bilan birgalikda foydalanilishi;- boshqa aktivlarga almashtirilishi;- majburiyatlarni bajarish uchun foydalanilishi;- xo‘jalik yurituvchi subyektning yegalari o‘rtasida taqsimlanishi mumkinAktivlar binolar, inshootlar va uskunalar singari jismoniy shaklga yega. Biroq, jismoniy shakl aktivning mavjud bo‘lishi uchun zaruriy shart yemas. Masalan, patentlar va mualliflik huquqlari ham aktivlardir. Agar xo‘jalik yurituvchi subyekt kelgusida ulardan foydalanishdan iqtisodiy foyda olishni kutayotgan bo‘lsa, bu unsurlar ham aktivlar qatoriga kiritiladi va ularni nomoddiy aktivlar, moliyaviy aktivlar sifatida tarkiblash mumkin.Aktivlar yuridik huquqlar, shu jumladan yegalik huquqi bilan bog‘liqdir. Lekin aktivlar mavjudligini aniqlashda, yegalik huquqi asosiy hisoblanmaydi. Masalan, agar xo‘jalik yurituvchi subyekt ana shu mulkdan olinishi kerak bo‘lgan foydani nazorat qila olsa, ijaraga olinadigan mulk aktiv hisoblanadi.Xarajatlarni amalga oshirish bilan aktivlarni hosil qilish o‘rtasida uzviy aloqa mavjud, ammo bu jarayonlar hamma vaqt ham vaqti bo‘yicha to‘g‘ri kelmaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan xarajatlar bo‘lg‘usi iqtisodiy foyda izlanganidan dalolat beradi, lekin aktivlar olinganini uzil-kesil tasdiqlamaydi. Binobarin, xarajatlarning mavjud yemasligi obyektni aktiv deb hisoblash uchun asos bo‘lmaydi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi subyektga tekinga berilgan obyektlar aktivlarni ta’riflashga mos keladi.subyektni va kreditorlarni zararlarning oqibatlaridan qo‘shimcha tarzda himoya qilishni ta’minlash uchun zaxiralarni vujudga keltirish zarur
3

	ko'rsatgichlar	O’tgan yil	Hisobot yili	Farqi
1	Kreditorlik majburiyatlari jami	123230	203170	79940
2	Sotilgan mahsulot tannarxi, m.so’m	677290	1235640	558350
3	Majburiyatlar, m.so’m	564280	953820	389540
4	Kreditorlik qarzlarining muddati o’tgani, m.so’m	1250,3	840,9	-409,4
5	Kreditorlik qarzlarining aylanish koeffitsenti, (2/1)	5,50	6,08	0,59
6	Kreditorlik qarzlarining aylanish davri, kunda (1*360/2)	22181400	36570600	14389200
7	Majburiyatlar tarikbida kreditorlik qarzlari ulushi, % (1/3*100)	21,84	21,30	-0,54
8	Muddati o’tgan kreditorlik qarzlarining jami kreditorlik qarzlari tarkibidaigi salmog’i, % (4/1*100)	1,01	0,41	-0,60

5-variant

1. 
   Pul oqimlarini bashorat qilish uslubi quyidagi operatsiyalarni o’z ichiga oladi:-hisobot davriga pul tushumlarining bashorati;-pul mablag’larining chiqib ketishini bashorat qilish;-sof pul oqimlarining hisob–kitobi (pul mablag’larining yetishmasligi va ortiqchaligi);-qisqa muddatli moliyalashtirishda umumiy ehtiyojni oldindan aniqlash.Pul oqimini bashoratlashda ushbu to’rtta bosqichni qo’llash hisobiga korxonaning pulga talabi o’rganiladi. Bugungi kunda amaliyotda ko’pchilik korxonalarning rahbarlari pul oqimini o’rganmasligi natijasida pulga bo’lgan talab to’g’risida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmaydilar. Bunday ko’rguliklarga barham berish uchun yuqoridagi pul oqimlarini bashoratlashning bosqichlaridan foydalanish ijobiy samara beradi.Pul oqimlari harakati tugrisidagi hisobotni tuzishning uslubiy ko’rsatmalari talabidan kelib chiqqan holda bevosita korxonaning investitsion va moliyaviy faoliyatlariga bog’liq bo’lgan holatlardan tashqari barcha to’lanadigan soliqlar va ularning majburiy to’lovlari joriy faoliyat bo’yicha pul oqimlarida ko’rsatilishiga mos bo’lishi lozim.Har xil faoliyat turi bilan shug’ullanuvchi bosh korxona albatta har bir faoliyat turlari bo’yicha alohida hisob olib borishi va shunga mos ravishda har bir faoliyat turlari bo’yicha soliqlarni hisoblashga majburdir
   

2. . Moliyaviy natijalar va rеntabеllik ko`rsatkichlarini tahlil qilish usullari.Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni boshqarish jarayonidaiqtisodiy dastaklardan kеng ko`lamda foydalaniladi. Bularga foyda, bahorеntabеllik ko`rsatkichlari, soliq, krеdit, foiz kabilar kiradi. Ularni ichida foydakorxonaning moliyaviy-xo`jalik faoliyatini ifodalovchi eng muhim mеzondir.Erkin iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatishning asosiymaqsadi foyda olishga qaratilganligi bois har bir xo`jalik yurituvchi sub'еktko`proq foyda olishga intiladi. Binobarin, foyda miqdorida jamiyatning korxonajamoasining va har bir xodimning manfaatlari o`z ifodasini topadi. Shu bois foydaiqtisodiy katеgoriya bo`lib u o`zida ishlab chiqarish va taqsimot orqali tovar - pulmunosabatlarini aks ettiradi. Xo`jalik yurituvchi sub'еktning olgan foydasa qanchako`p bo`lsa,ar bir xodimni shuncha ko`p rag`batlantirishga, korxonani hartomonlama kеngaytirishga, takror ishlab chiqarish fondlari mablag`iniko`paytirishga imkoniyati tug`iladi. Bundan jamiyat ham manfaatdor, zеrokorxonaning olgan foydasi qancha ko`p bo`lsa foydadan davlat byudjеtigato`lanadigan soliq ham shuncha ko`p bo`ladi. Shu bois erkin iqtisodiyot sharoitidafoyda olishning axamyati bеqiyos darajada oshganligini ko`rishimiz mumkin.Iqtisodiyotimizning barcha sohalaridagi o`sish sur'atlari o`z navbatida foydahajmini ham barqaror tarzda ko`payishiga olib kеldi. Moliyaviy natijakorxonafaoliyatining foyda summasi va rеntabеllik darajasida ifodalanadigan yakunidir.Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning xo`jalik va moliyaviy faoliyatinibеlgilovchi asosiy mеzon - sof foyda hisoblanadi. Sof foyda miqdorini aniqlashuchun quyidagi oraliq foyda ko`rsatkichlarini aniqlash kеrak:1.Yalpi foyda = Sof tushum – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi.2.Asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan kеlgan foyda = yalpi foyda – davrxarajatlari ± asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromad (xarajat).3.Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda= asosiy faoliyatdan olinganfoyda+olingan dividеndlar+ boshqa olingan dividеndlar ± olingan va bеrilganqarzlar bo`yicha foizlar ± boshqa olingan va to`langan foizlar ± valyuta kursi farqi± moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa daromad (xarajat).4.Soliq to`lagunga qadar foyda = umum xo`jalik faoliyatidan kеlgan foyda ±favquloddagi foyda (zarar).5.Sof foyda (zarar) = soliq to`lagunga qadar foyda - foydadan soliq boshqasoliqlar va ajratmalar.Foydaning mutlaq miqdori korxonalarning xo`jalik yuritish borasidagisamaradorlik darajasini har tomonlama bеlgilamaydi. Shuning uchun nisbiyko`rsatkichlarni aniqlash kеrak. Bu ko`rsatkich - rеntabеllik ko`rsatkichlarihisoblanadi.Rеntabеllik ko`rsatkichi jami ijtimoiy ishlab chiqarish va har bir ayrimkorxonaning iqtisodiy hamda moliyaviy samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichhisoblanadi.
3.

ko'rsatgichlar	O’tgan yil	Hisobot yili	Farqi
Debitorlik majburiyatlari jami	123230	203170	79940
Mahsulot sotishdan olingan sof tushum aktivlari	677290	1235640	558350
Oborot aktivlari	564280	953820	389540
Muddati o’tgan debitorlik qarzlari	1250,3	840,9	-409,4
Debitorlik qarzlarining aylanishi koeffitsenti, (2/1)	5,50	6,08	0,59
Debitorlik qarzlarining aylanish davri, kunda (1*360/2)	22181400	36570600	14389200
Oborot aktivlari tarkibi debitorlik qarzlari,% (1/3*100)	21,84	21,30	-0,54
Muddati o’tgan debitorlik qarzlari ulushi, % % (4/1*100)	1,01	0,41	-0,60

6-variant

1.