Vazi rli gi buxoro muhandi sli k- texnologi ya I nsti tuti " menej ment" kafedrasi

8. 3. Ijti moi y ti zi mlarni bas horat qilish.
Bas hor at ijti moi y ko`ra bilish shakli sifati da u yoki bu maqsadl ar ga 
erishi shni ng i mkon daraj asi ni ifodal aydi. Bunda bashor at ha m boshqaril uvchi, ha m 
boshqaril maydi gan j arayonl ar ni qa mr ab olishi mu mki n va shart.
Bos hqar uv j arayoni da bashoratl ar qat or f unkt si yal ar ni baj aradi: mo`lj all ash, 
me` yori y, ogohl antiruvchi va boshqal ar. Ul ar boshqar uv organl ari ni i sti qbolli 
mua mmol ari ni echi shga yo` naltiradi, bashor at modeli ni a mal ga oshirish mu mki n 
bo`l gan shar oitl ar ni ani ql aydi, ul ar dan mu mki n bo`l gan chetlashtirishl ar xaqi da 
ogohl antiradi. SHunday qili b, bashor atl ar but un boshqar uv j arayoni ni ng zar ur 
el e menti sifati da na moyon bo`l adi, uni ng ma qbull ashi shi ga ko`ma kl ashadi.
Ijti moi y or gani z mdagi al oqal ar ni qi yi nl ashtiruvchi va j a mi yat di na mi kasi ni 
oshir uvchi il mi y-t exni uni nnqil obi shar oil ari da bashor at qilishni ng r oli va aha mi yati 
ort adi. Il mi y-t exni ka i nqil obi boshqar uv sub` ekti faoli yat natija-l ari ni mu mki n 
bo`l gan ri vojl ani shi ni ani q ol di ndan ko`ra bilishni tal ab qil adi. 
«Bashorat qilish, modellashtirish sifati da ha m bu murakkab ilmi y-t adqi qot 
va manti qi y- konstrukti v f aoli yat dir. U s hunday t ashkil etilishi kerakki, boshqar uv 
qar orl ari ni t ayyorl ashda zar ur axbor ot berishi kerak. Ijti moi y j arayonl ar ni boshqa-
rishda bashor atl ar ni ng aha mi yati shundan i bor at ki, ul ar rej adan ol di ngi xujj atl ar 
sifati da na moyon bo`l adi. SHubhasi z, bashor at qilish va model lashtirish usl ubl ari 
XXI asrda boshqar uv qarorlari ni qabul qilishda ma`l um o`ri n egallaydi »
1
. 
Ijti moi y ti zi mlar ni modell ashtirish va bashor at qilish- o`zar o uzvi y bog’li k 
faoli yat t url ari: ma`lu m ma` noda bashor at ni kel aj ak modeli sifati da qar ash 
mu mki n. Modell ashtirish usl ubi bashorat qilish faoli yati da keng qo`ll anil adi.
Nazari ya va a mali yot da t urli ekspert bahol ash usl ubl ari ha m ma`l u m. Ul ar
bashor at qilish va boshqar uv qar orl ari ni ishl ab chi qishda keng qo`ll anil adi.
Za monavi y shar oitlarda boshqar uv j arayoni qi yi nchili k-l ari ning o`sishi da 
boshqar uvga xi z mat qil uvchi mahsus me hnat t uri - konsul’t ati v mehnat 
shakll an moqda. Ri vojlangan kapit alisti k ma ml akatl ar da ekspert bahol ari ni i shl ab 
chi quvchi va r ahbarl ar ga masl ahatl ar ber uvchi ko` pgi na j a mi yatl ar i doral ar, 
tashkil otl ar faoli yat yurit adi. Ko` pchili k oli mlar boshqar uv bo` yicha mut ahassi sl ar 

---

50 
va t ashkil ot rahbari yati o`rt asi da ko mmuni katsi yal ar ti zi mi ni yaratish ker ak degan 
fi kr da. Ko mpani yal arni boshqarish t uzilmasi ga t ez-t ez bir or-batl ar or qal ari ga 
mas` ul  bo`l magan va hoki mi yat t o moni dan beril magan fi gura (i nf or mal man)
kiritil moqda. U prezi dent yoki bosh
boshqar uvchi ni ng masl ahat chi si, must aqil ekspert bo`l adi. U ko mpani yal ar dagi 
narsal ar hol ati ni bir or-bir bo`li nma yoki xi z mat pozitsi yasi dan e mas, bal ki, keng 
strat egi k massht abda bahol aydi. SHartno ma asosi da boshqar uv bo` yi cha 
konsul’tati v fir mal ardan j al b qili nadi gan mut ahassislardan farqli ravishda bu 
ekspert bosh r ahbari yat ni ng i shongan oda mi hi sobl anadi. Undan i sh hol ati ga
sezil arli t a`sir qil uvchi keng massht abli j asur masl axatl ar, ob` yekti v bahol ar t al ab 
qili nadi. Must aqil eksperti zani ng xil ma-hilli gi sifati da ko mpani ya direkt orl ar 
kengashi ga i qtisodi yot, bozor munosabatlari, moli ya, kapit al, ijti moi y boshqar uv 
masal al ari bo` yi cha i htisosl ashgan oli mlar kiritiladi. I nstit ut yoki il miy t adqi qot 
mar kazi da doi m i shl ovchi oli m bir vaqt ni ng o` zi da ko mpani ya direkt or-l ari dan biri 
hi sobl anadi. Ma`l u m i sh qi s mi ga j avob ber may va kel aj akda bir or- bir al ohi da 
ishl ab chi qarish f unkt si yasi bil an bog’li q bo`l may, u oli y rahbari yat qar orl ari 
xar akt eri ga t a`sir qilishi mu mki n. Rahbarli k qar orl ari ni t ayyorl ash bo` yi cha 
ishl ar ni muvo-fi ql ashtirish yo`ll ari va vosit al ari ko`ri b chi qil ayot ganda ani q 
ijti moi y va sot si ol ogi k t adqi qotl ar r oli ni ha m ko` zda t utish ker ak. Ul ar or qali 
rahbarga uni ng faoliyati da yor da m ber uvchi o`rganilayot gan ob` yekt t o` g’risi da 
axbor ot yi g’ish ta` minl anadi, uni ng xarakt erli ji hatlari va ri vojl anish 
tendent si yal ari ochil adi, xul osa va t aklifl ar shakll anadi. 
Ijti moi y t adqi qotl ar naf aqat u yoki bu boshqar uv qar orl ari ni ishl ab chi qi sh 
va qabul qilishga yorda m ber adi, bal ki ul arni i nsonl ar ga t a`sir qilish mexani z mi ni 
o`r gani shga, bu qar orl ar ni t urli ijti moi y kat egori yal ar qabul qi li nish xarakt eri ga, 
boshqar uv qar orl ari oda ml ar fi krl ari da qanday j oyl ashi shi ni, ularni xul q-at vori da 
qanday aks etishi ni, ijti moi y hodi sal ar ri voji da, ijti moi y gur uhl ar va j a moa-l ar dagi 
munosabatl ar da, shahsl arar o munosabatl arda qanday aks etishi ni kuzatishga ha m 
yor da m ber adi. Ani q ijti moi y t adqi qotl ar da anket al ash usl ubi tez-t ez qo`ll anil adi. 
Bu usl ub o`r ganil ayot gan j arayonl ar va xodi sal ar ni ng ijti moi y-psi xol ogi k ji hatl ari 
t o`g’risi da axbor ot beradi. Bunday axbor ot j uda zarur, l eki n j arayon va 
xodi sal ar ni ng chuqur mohi yati ni ochi sh uchun et arli e mas. Zamonavi y bosqi chda
xaqi qat ni ani q o`r gani shni ng barcha uslubl ari va vosit al aridan f oydal ani shga 
i ntilish j uda muhi m.