Vazifalari. Bilimlar xajmini belgilashda geografiya

Yozuvsiz xaritalar bilan ishlar. O‘quvchilar yozuvsiz xaritalar 
bilan 
darsda 
yangi 
material 
bayon 
etilayotganda 
bilimlar 
mustahkamlanayotganda va tekshirilayotganda, amaliy mashg‘ulotlarda 
va uyda uy vazifasini bajarayotganlarida ishlaydilar. Kursda 
o‘rganiladigan obektlarning bir qismi (mamlakatlarning chegaralari, 
qirg‘oq chiziqlari, daryolar va ko‘llar eng yirik shaharlar). Yozuvsiz 
xaritada belgilab qo‘yilgan bir qismi esa unda ko‘rsatilmagan. 
Belgilangan obektlarga qarab o‘quvchilar kerakli yozuv yoki shartli 
belgini to‘g‘ri topishi, uni aylantirib qalam bilan chizib chiqishi lozim. 
Masalan, dunyo okeani qit’alaridagi daryolar o‘rganilayotganda 
o‘quvchilar ko‘rsatilgan daryolarni yozuvsiz xaritadan topadilar, ularni 
belgilab chiqadilar va nomlarini yozib qo‘yadilar. 
Yozuvsiz 
xaritalar 
ustida 
ishlashning 
ikkinchi 
turi- 
o‘quvchilarning yozuvsiz xaritalar asosida har xil kartachizmalar 
tuzishidir. Masalan, iqlimi o‘rganilayotganda yozuvsiz xaritalarga 

---

izotermalar, shamollarning yo‘nalishi va boshqalar, o‘simliklar va 
hayvonot dunyosi o‘rganilayotganda esa tabiat zonalarining chegaralari 
chizib qo‘yiladi. 
Yozuvsiz xarita bilan ishlash geografik obektlarning nomlarini va 
ularning xaritadagi geografik o‘rnini bolalar xotirasida mustahkamlash, 
shuningdek, geografik hodisalarni aniqlash uchun muhim vositadir. 
Yozuvsiz xarita bilan ishlash geografik nomlarni to‘g‘ri va to‘g‘ri 
talaffuz qilishga yordam beradi. Xaritadagi chegaralar qalam bilan: 
chegaralar qizil qalam bilan, dengiz va ko‘llar ko‘k qalam bilan 
chiziladi, shaharlarning punsonlari esa o‘ziga qolaveradi. 
Tog‘ tizmalari jigarrang yoki qora qalam bilan uzun-uzun chiziqlar 
shaklida, qirlar va yassi tog‘liklar esa berk yozuvsiz xaritalar shaklida 
chiziladi. 
Yozuvsiz xaritalarni bo‘yayotganda shartli belgilar va ranglar, 
odatda umumiy qabul qilingan shartli belgilarga va ranglarga o‘xshash 
bo‘lishi lozim. 
Globuslar, ularning ahamiyati va geografiya o‘qitishda globuslarda 
foydalanish. 
Globus-(lotincha-dumaloq) 
Yerning 
kichraytirilgan 
nusxasi, unda Yer yuzasi, materiklar va okeanlar, tog‘lar va tekisliklar 
shakli hatosiz, aniq va to‘g‘ri tasvirlanadi. Birinchi marta globus 
Beruniy tomonidan X – asrda, Bexaym tomonidan XY-asrda yasalgan. 
Yer sharining kichraytirilgan modeli bo‘lmish globus kartografik 
qo‘llanma sifatida xaritaga qaraganda bir qancha muhim afzalliklarga 
ega. Globusda ayrim punktlar o‘rtasidagi masofani chizishda xatoga yo‘l 
qo‘yilmaydi va maydonlarning bir-biriga nisbatan to‘g‘ri ko‘rsatiladi. 
Uning miqyosi barcha yo‘nalishda doimiydir. Globusdagi barcha 
yozuvsiz xaritalar va shakllar Yer sharidagi xaqiqiy holatiga o‘xshaydi. 
Globus bu xususiyatlari tufayli o‘quvchilarda to‘g‘ri hududiy tasavvurlar 
hosil qilishda va ko‘pgina mashqlar o‘tkazishda nihoyatda qimmatli 
o‘quv quroli hisoblanadi. 
O‘quvchilarda qutblar, ekvator, meridianlar va parallellar 
to‘g‘risida geografik kenglik va uzunlik haqida to‘g‘ri tasavvur hosil 
qilish uchun bu tushunchalar bilan tanishtirishni globusdan boshlash va 
faqat shundan keyingina yarim sharlar xaritasi bilan ishlashga o‘tish 

---

kerak. Bunday holda globus ayniqsa qulaydir, bunday globusda bo‘r 
bilan gradus to‘rini chizib ko‘rsatish mumkin: “Yerning shakli va 
harakati”, “Yil fasllarining almashinishi”, mavzularini o‘tayotganda 
globus asosiy ko‘rsatmali o‘quv quroli hisoblanadi. 
Globusdan eng qisqa masofani o‘lchash uchun berilgan ikki manzil 
orasiga globus yuzasiga ip yoki millimetrlarga bo‘lingan qog‘oz qo‘yib, 
so‘ngra uni o‘lchash va globusning sonli miqyosi maxrajiga ko‘paytirish 
kerak bo‘ladi. 
Materiklar va okeanlarni, katta dengizlar va orollarni, katta 
mamlakatlarni, katta – katta hududlarni o‘rganayotganda ham ularni 
dastlab globusdan, so‘ngra xaritadan ko‘rsatish foydalidir. Yuqoridagi 
sabablarga ko‘ra katta maydonlarga doir masalalar o‘rganilayotganda 
ham globusdan ko‘rsatish zarur.