Vazirligi alisher navoiy

Imlo masalalarining yoritilishi

O‘zbek ziyolilari oldida turgan eng asosiy vazifa o‘zbek tilining qonun- qoidalarini ishlab chiqish, ilmiy tadqiqotlar olib borish edi. Chunki “ilmiy axtarishlar bo‘lmag‘uncha bunlarning birtasi ham bo‘lajaq emasdir”. Buning uchun xalqimizning og‘zaki va yozma manbalarini chuqur tahlil qilish, ularni o‘zaro solishtirib, ilmiy xulosalar qilish va shu orqali o‘zbek adabiy tili qoidalarini yaratish zarur edi: “Tilimizdagi tovushlarning sonlarini, cho‘zg‘i o‘runlarini ilmiy suvratda yaxshig‘ina aniqlab qo‘yayiq. Tilimizning iste'dodli, boy bir til bo‘lg‘anini qichqirib so‘yladiq; “bu til daqqidir (qo‘poldir), buning o‘rnig‘a turkchaning adabiy bir shevasini olayiq” degan til bilmaslar bilan kurashdik – unlarni yengdik. Biroq hanuz tilimizning belgili qoidalarini maydong‘a qo‘ya olmadiq”. Lekin bu ishlarni amalga oshirish, birinchidan, o‘ta murakkab, ikkinchidan, sanoqli olimlarning qo‘lidan keladigan ish emas edi. Bu barcha millat fidoiylarining birgalikda amalga oshirishi lozim bo‘lgan vazifalari edi: “Bu ishlarning qulay bo‘lmag‘ani belgili. Bunlar bir kishining qo‘lidan kelmaydir. Bu yo‘lda tirishmak yangi chiqg‘an yigit yozg‘uchilarimizning hammalariga tushadir. Yangi o‘zbek adabiyotig‘a ilmiy asos bermak, unga zamoniy, madaniy bir borliq bag‘ishlamaq uchun mana shu yo‘llarg‘a bot kirishmak hamamizga lozimdir”. Shu munosabat bilan Turkiston maorif komissariyati huzuridagi bilim kengashi shu xususda mubohasa ochadi. Rus professorlari Y.D.Polivanov, D.Shmidt, S.Falev, bilim yurtlaridan taklif qilingan A.Boytursinov, A.Sa'diy, N.Hakim kabi qozoq, tatar hamda bir ikkita o‘zbek tilchilarining ishtirokida o‘tkazilgan birinchi kengashda qozoq tilshunosi A.Boytursinovning qozoq shevalari uchun tuzgan sarf va nahvi to‘g‘risida prof. S.Falev, ikkinchi kengashda “turk tillarining sarf nahvlarini tuzishda asoslar” mavzuida Y.D.Polivanov, uchinchi kengashda “Turk tillarining qonun va qoidalarin o‘rganish ham tuzishda asoslar” mavzusida A.Sa'diyning ma'ruzalari tinglangan. A.Sa'diyning ma'lumotiga ko‘ra kengashda ikki masala ko‘p munozaralarga sabab bo‘lgan. Bular:
“1. Turk tillarining qonun qoidalarini qat'iy bir tartib ostiga olib tuzishda boshqa oilalarga mansub bo‘lgan tillarning qonun qoidalariga ergashtiruv, ulardan o‘rnak oluv va yondashtiruv mumkinmi?
2. Turk tillarini tabiati va ruhlariga mantiqiy sarf-nahv tuzilishi muvofiqmi? Yohud shakliy (formalnaya logicheskaya grammatika) sarf-nahvmi?”
Turli til elementlari aralashib ketgan o‘zbek tilini adabiy til darajasiga ko‘tarishga asosiy ziyoli qatlam ishonmas edi. Ularning fikrlarini Fitrat quyidagicha ifodalaydi:
“1) biz turkchani odmi bir tilda yozarg‘a tirishamiz, shuning uchun turkchadan odmi so‘zlarni chiqarmasg‘a teyish;

2. 
   turkchag‘a kirib qolg‘an arabcha, forsi(y)chaning turkchalari yo‘qdur;
   
3. 
   ilmiy istilohlarning turkchalari yo‘qdur;
   
4. 
   ilmiy istilohlarni turklashdirmak uchun tirishmak vaqtimizni bo‘shg‘a o‘tkargan bo‘lamiz;
   
5. 
   chig‘atoy tilida bilim o‘qumoqchi esak, ikki yuz yil kutib turayliq;
   
6. 
   arabcha ilmiy-adabiy bir tildir: arabcha ilmiy istilohlarni o‘zgartmak to‘g‘ri emas, biz bilim bitiklarimiz (ilmiy kitoblarimiz)dan ilmiy so‘zlarni chiqarib, arobachilar so‘zini kirguza olmaymiz”.¹
   

Shu bilan birga, bu davrda O‘rta Osiyoda butun turkiy xalqlar uchun yagona til yaratish g‘oyasini ilgari suruvchilar panturkistlar harakati kuchaygan edi. Bu g‘oyaning asoschisi jadidchilik harakatining yetakchisi Ismoilbek Gasprali edi. Munavvar qori, Behbudiy, Ashurali Zohiriy kabi yirik jadidchilik harakati namoyandalari ham bu g‘oya tarafdorlari bo‘lgan. Dastlab Fitrat ham o‘rta turk tili g‘oyasini qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, bu xomhayol ekanini tushunib yetgan va bu fikrdan voz kechgan. Mana shunday qiyin sharoitda Fitrat, Ashurali Zohiriy, Mahmudxo‘ja Behbudiy singari millat fidoiylari o‘zbek adabiy tilining takomili, rivoji, mustaqilligi uchun kurashdilar, “turk ulusig‘a o‘z boshli (mustaqil) bir til va shu tilda yozilgan ilm” istadilar. Buning uchun esa tilimizga kirib qolgan yot





¹ Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.-Toshkent.2013.182-bet.
so‘zlarning o‘zbekchalarini topish, ilmiy istilohlarning ham turkcha (o‘zbekcha) variantlarini yaratish yo‘lida harakat qilish har bir o‘zbek yozuvchisining vazifasi ekani ta'kidlash, o‘zbekchasi topilmagan so‘z va istilohlarni qoldirish, lekin ularni o‘zbek tili qonun-qoidalariga bo‘ysundirish lozim edi.
O‘zbek tili imlo masalalarini belgilashda Fitrat boshchiligidagi “Chig‘atoy gurungi” a'zolarining xizmatlari beqiyos bo‘ldi. Ular o‘z oldilariga quyidagi vazifalarni qo‘ygan edi:
“Tilimizning tugal, yuksak, san'atkor bir adabiyoti bor. Tilimizning adabiyligi arabiylikda emas, o‘zidadir. Shuni turgizmak kerak;

• 
  adabiyotimizni yuksatmak uchun burung‘i san'atkor shoirlarimizning o‘lmag‘an va o‘lmas narsalarindan foydalanmoq ham taraqqiy qilg‘an uluslar tomonidan orag‘a solingan umumiy asoslarga erishmak kerakdur;
  
• 
  tilimizning qoidalarini totorcha yoxud usmonlicha qoida kitoblaridan emas, tilimizning o‘zidan olmoq kerak. Shuning uchun xalq og‘zida yurgan so‘zlarni, xalq adabiyoti bo‘lg‘an ertaklar, maqollar, laparlarni yig‘ib tekshirmak lozim;
  
• 
  adabiyot yozuchiliq bo‘lg‘ani uchun yozu(v) qoidalari, imloni ham tuzatmak kerak”.
  

“Chig‘atoy gurungi”chilar adabiy til va yozuv masalasida asosan o‘zbek millati manfaati nuqtai nazaridan ish ko‘rishdi. To‘g‘rirog‘i, ular yangi o‘zbek milliy adabiyoti va adabiy tili, ilm-madaniyatini yaratishni maqsad qildilar. Yangi adabiyot va adabiy tilni chig‘atoy adabiyotining chin vorisi bilib, uni Navoiy davridagidek burungi mavqeiga, shon-shavkatiga qaytishini, boshqa turkiy tillar uchun ham o‘rnak adabiyot, namuna adabiy til holiga ko‘tarishni istadilar. Faqat buni yangi tarixiy sharoitda, o‘zbek millati nomi bilan bog‘liq ravishda vujudga chiqarmoqchi bo‘ldilar. Ular “butun turk urug‘larining tili bir turli bo‘lsin va yozishlari ham bir qoida ostida yozilsin” kabi masalalarni imkonsiz deb bilganidan yolg‘iz o‘zbeklarning “o‘ziga tegishli bo‘lgan shevasida va o‘ziga tegishli sanalgan imlosida o‘qib, yozishlari hamda shul imlo va tilni yalpi shul xalqning o‘ziga qabul etdirish” fikri bilan ish ko‘rdilar.