Вазирлиги

Африка - инсон аждодларининг энг қадимий масканлари шаклланган шу 
билан бир қаторда аҳолиси ер куррасининг қатор ҳудудларига нисбатан жуда 
сийрак жойлашган ҳудуд 1970-2004 йилларда Африка аҳолисининг ўртача 
зичлиги 1 км
2
га 12 кишидан 29 кишига етган. Африкада аҳолининг сийрак 
жойлашуви бир томондан табиий шароитнинг қишлоқ хўжалиги учун қулай 
эмаслиги, ичимлик ва суғориш учун сув танқислиги бўлса, иккинчи томондан 
Африка давлатларининг жуда узоқ давр Европа давлатлари мустамлакаси бўлиб 
келганлигидир, чунки колония шароитида аҳолининг ижтимоий-иқтисодий 
ривожланиши секин боради. Ушбу жараён эса аҳолининг табиий ўсишига, ўртача 
умр кўриш муддатига салбий таъсир этади. Натижада, аҳоли сони секин кўпаяди 
ва аҳоли зичлиги ҳам шунга мос тарзда ўзгаради. Жуда кўп Африка давлатларида 
аҳоли зичлиги 1 км
2
га киши атрофида тўғри келади. Аҳолининг энг юқори 
зичлиги Маврикий, Реюньон ва Виктория кўли атрофида жойлашган Руанда ва 
Бурунди давлатларида (1 км
2
га 400-450 киши), аҳоли энг сийрак жойлашуви эса 
Ботсвана, Ливия ва Намибия давлатларида (1 км
2
га киши) кузатилади. 
Африкада ҳам аҳоли жойлашувида сув ресурсларининг асосий омил 
эканлиги яққол кузатилди. Нил дарёси водийларида, Гвинея қўлтиғи, Тунис, 
Жазоир ва Марокашнинг соҳил бўйларида аҳоли зич жойлашган Саҳрои Кабир, 
Калахари ва Ливия чўлларида, тропик ўрмонларда аҳоли жуда сийрак, баъзи 
чўлларда умуман аҳоли яшамайди. Африканинг баъзи ҳудудларида аҳоли жуда 

---

42 
нотекис жойлашган. Бундай ҳол айниқса, Африканинг Шимолий қисмига 
характерлидир. Бу ерда аҳоли энг зич жойлашган - Ўрта Ер денгизи соҳиллари 
билан аҳолиси жуда сийрак Саҳрои Кабир чўли мавжуддир. Шунингдек, 
Марокашнинг шимоли-ғарбида унинг аҳолисининг 90 фоизи истиқомат этади ва 
аҳоли зичлиги 1 км
2
га 200 кишидан ортиқ, жануби-шарқий қисмидаги тоғ ва чўл 
ҳудудларида аҳоли зичлиги 1 км
2
га 1 кишини ташкил этади. 
Африка аҳолиси сонининг кўпайиб боришида унинг табиий шароити билан 
бир қаторда ижтимоий аҳволи ҳам асосий омил ҳисобланади. Ўрта асрларда 
Шимолий Африкага арабларнинг босқинчилик юришлари туфайли жуда кўп 
аҳоли қирилиб кетган. Бу қитъа аҳолиси асосан Ғарбий Судан ва Шарқий Африка 
аҳолиси ҳисобига бир мунча кўпайган. Шарқий Африкада араб 
султонликлари ташкил топиб, Осиё давлатлари, айниқса, Ҳиндистон билан савдо-
сотиқ ривожланади.
Иккинчи минг йилликда Африка халқининг ижтимоий-сиёсий ҳаётида яна 
кескин ўзгаришлар содир бўлди. Африкани европаликлар томонидан 
мустамлакага айлантирилиши натижасидаги урушлар, африкаликларни қулларга 
айлантириб сотилиши, уларнинг оғир турмуш шароити, очлик, иссиқ иқлим 
шароитида турли юқумли касалликларнинг тез-тез тарқалиб туриши натижасида 
аҳоли ўртасида ўлим кўрсаткичлари юқори даражада бўлган. 1650-1800 йилларда 
Африка аҳолиси тахминан 100 миллиондан 90 миллионга камайган. 
ХVI-ХVII асрларда Африкадан негрларни қул қилиб, Америкага олиб 
кетилиши ҳам Африка қитъаси аҳолиси сонига салбий таъсир этган. Айниқса, 
Шимолий Америкадаги инглиз колонияларига Африкадан миллионлаб негрларни 
қул қилиб ҳайдаб келишган. 1680-1786 йилнинг ўзида Шимолий Америкага 
Африкадан 2 миллион негрлар келтирилган. Юзлаб негрлар йўлда ҳалок 
бўлишган ва қул сифатида сотиб юборилган. Юқорида қайд этилган 
ҳолат натижасида Африканинг Ангола, Мозамбик ва Ғарбий Судан каби 
давлатларида аҳоли жуда камайиб кетган. 
XIX асрга келиб, Африканинг ижтимоий-сиёсий аҳволи бир мунча 
яхшиланди. Қатор давлатлар мустамлака тузумидан озод бўлдилар. Дунёда инсон 
ҳуқуқларини, миллатлар манфаатини ҳимоя этиш ташкилотлари ташкил топиб, 
фаолият кўрсата бошлади. Африка халқларининг ҳимоя қилиниши, уларга тиббий 
ёрдам кўрсатиш, билим олишларига имкониятлар яратила бошланди. Натижада 
қитъа аҳолиси ўртасида ўлим ҳоллари камайди. Туғилишнинг юқори даражада 
бўлиши ва ўлимнинг камайиши Африка аҳолисининг тез суръатлар билан 
кўпайишига олиб келди. 1900 йил Африка аҳолиси тахминан 130 млн. кишини 
ташкил этган. 1900-2000 йилларда эса қитьада аҳоли сони 6 марта кўпайди ва 790 
миллионга етди. XX аср Африка аҳолисининг энг юқори суръат билан кўпайган 
давридир. 2005 йил маълумотларига қараганда, Африка аҳолисининг сони 885 
миллионни ташкил этиб, бу кўрсаткич дунё аҳолисининг 13,8 фоизини ташкил 
этди [5]. 
Илмий манбаларда ёзилишича, Америка Христофор Колумб томонидан 
кашф этилган даврга қадар, 25 миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган. Аҳолисининг 

---

43 
асосий қисмини ацеклар (Марказий Мексика) давлатида ва инклар империясида 
(Перу) яшаганлар. Америка аҳолисининг туб халқи ҳиндулар бўлиб, улар кичик-
кичик қабилаларга бирлашганлар. Ҳозирги АҚШ ҳудудида 1 миллионга яқин 
ҳиндулар яшаганлар. 
Американинг европаликлар томонидан босиб олиниши учун бўлган урушлар 
натижасида туб аҳоли бўлмиш ҳиндуларнинг қириб юборилишига сабаб бўлган. 
Масалан, Кариб денгизи ҳавзасидаги оролларда 1 миллиондан ортиқ ҳиндулар 
яшаганлар. XVI аср ўрталарида европаликларнинг босқинчилик урушлари 
туфайли маҳаллий аҳоли вакилларидан бир неча юз кишигина қолган холос. 
Мексикада эса XIX аср бошларида 1,5 млн. АҚШда XIX аср охирларида 200 минг 
ҳиндулар яшаганликлари ҳақида маълумотлар мавжуд. Америка туб аҳолисининг 
камайиб кетишига уларнинг европаликлар томонидан аёвсиз қириб ташланиши 
билан бирга, европаликлар олиб келган эпидемиялар "янги касалликлар" 
(қизамиқ, вабо, тошмалар), плантациялардаги оғир, антисанитария шароитдаги 
меҳнатлар ҳам сабаб бўлган. 
Америка ҳам ер шаридаги аҳолиси нисбатан сийрак жойлашган ҳудуддир. 
Бу ерда аҳоли зичлиги 1970-2004 йилларда 12 кишидан 22 кишига етган. 
Американинг аҳоли зичлиги бўйича дунёдаги тутган ўрни Африкага яқиндир. 
Шимолий Америкада аҳоли Жанубий Америкага нисбатан сийракроқ жойлашган. 
АҚШнинг Атлантика океани соҳилларидаги Род-Айленд, Нью-Жерси, 
Пенсилвания штатларида аҳоли зич жойлашган. Ғарбга борган сари аҳоли 
зичлиги камая боради. Миссисипи водийсидан сўнг тоғли ҳудудлар бошланади ва 
бу ерларда аҳоли жуда сийрак бўлиб, 1 км
2
га аҳоли зичлиги 1 кишидан тўғри 
келади. Тинч океани соҳилларида айниқса, Калифорнияда аҳоли зичлиги яна 
ортиб боради. Канадада ҳам аҳоли нисбатан сийрак жойлашган бўлиб, аҳоли 1 
км
2
га 3 кишидан тўғри келади. Канаданинг жуда катта майдонини тайга ва 
тундра зоналари эгаллаган. Канаданинг шимолий қисми, арктик оролларда, АҚШ 
га тегишли Аляска ярим оролида аҳоли жуда ҳам сийрак жойлашган ва баъзи 
ҳудудларда аҳоли умуман яшамайди. 
Жанубий Америкада ҳам аҳоли асосан сув ресурсларига яқин, океан 
соҳилларида жойлашган. Бразилиянинг Сан-Пауло штатида ва шарқий қисмида, 
Парана паст текислигида аҳоли нисбатан зичроқ жойлашган бўлиб 1 км
2
га 50-55 
кишини ташкил этади. Кариб денгизи оролллари ва Бермуд оролларида ҳам аҳоли 
зич жойлашган. Аҳоли зичлиги юқорида қайд этилган оролларда 1 км
2
га 300-400 
кишидан ортиқ. Амазонка водийсининг тропик ўрмонлар ва ботқоқликлар билан 
қопланган қисми, баланд Анд тоғлари ва Атакама чўлида эса аҳоли деярли 
яшамайди. 
Америка аҳолиси сони XIX аср бошига қадар, асосан Европадан келган 
иммигрантлар келиши ва Африкадн кўплаб негр-қулларни олиб келиниши 
ҳисобига секинлик билан кўпайган. Ушбу даврда Америка қитъасида 25 миллион 
атрофида аҳоли бўлиб, уларнинг 18 миллиони Лотин Америкасида, 5,3 миллиони 
АҚШда яшаганлар. 

---

44 
XIX асрда Европадан Америкага кўчиб келувчилар сони яна ҳам 
кўпайди. Иммигрантларнинг асосий қисми иқтисодий аҳвол яхшироқ бўлган 
АҚШ га қаратилган эди. ХIХ асрнинг иккинчи ярмида (1821-1900 йилларда) 
АҚШга келган иммигрантлар сони 20 миллион атрофида бўлган. АҚШ аҳолиси 
иммигрантлар ҳисобига жуда тез суръат билан кўпайиб борган ва 1900 йилда 76 
миллионга етган ва уларнинг таркибида 10 миллион атрофида негрлар қайд 
этилган. 
Канада ҳудудларига ҳам XIX асрда иммиграция жараёни кучайди. XIX аср 
бошларида Канадада бор йўғи 300 минг атрофида аҳоли истиқомат этган бўлса, 
1851 йили аҳоли сони 1,8, 1900 йилда эса 5,8 миллионга етди. Аср бошида фақат 
Канадага дастлаб Европадан келган француз эмигрантлар аҳолининг асосий 
қисмини ташкил этган эди. XIX асрнинг иккинчи ярмида АҚШ ҳудуди тамоман 
эгаллаб олингач, иммигрантлар оқими Канадага қаратилади. Лотин Америкаси 
давлатлари аҳолиси эса XIX асрларда АҚШ ва Канада аҳолисига нисбатан 
секинроқ кўпайган. Асосан аҳолининг кўпайиши табиий ўсиш ҳисобига содир 
бўлган. 
Бу даврда Европадан иммигрантларнинг келиши Шимолий Америкага 
нисбатан камроқ бўлган. Иммигрантлар асосан Аргентина, Бразилия ва Уругвай 
давлатларига келганлар. 1900 йилда Лотин Америкада 60-65 миллион аҳоли 
истиқомат этган. 1850-1900 йилларда бутун Америка қитъаси аҳолиси 65 
миллион кишидан 145 миллион кишига кўпайган, ёки 2,2 марта ошган. 1900-2000 
йилларда эса аҳоли сони 6 мартага кўпайди. Бу давр Америка аҳолисининг энг 
юқори суръат билан кўпайган давридир. Аҳоли сонининг ортиб бориши дунё 
аҳолиси таркибида унинг ҳиссасини 3 баробар кўтарилишига сабаб бўлди. 2005 
йил Америкада дунё аҳолисининг 13,7 фоизи истиқомат этмоқда. 1000 йилда бу 
кўрсаткич 4,6 фозини ташкил этган эди.