Вазирлиги

22-жадвал 
Ўзбекистон аҳолисининг туғилиши, ўлиши ва табиий кўпайиши (1920-
1990 йиллар) * 
Ҳар 1 000 аҳолига нисбатан 
Йиллар 
Туғилганлар 
Ўлганлар 
Аҳолининг табиий ўсиши 
1920 
44,8 
33,8 
11,0 
1930 
38,7 
17,1 
21,6 
1940 
33,6 
13,2 
20,4 
1950 
30,9 
8,8 
22,1 
1960 
39,8 
6,0 
33,8 
1970 
33,6 
5,5 
28,1 
1980 
33,8 
7,4 
26,4 
1990 
33,7 
6,1 
27,6 
*Жадвал илмий манбаларда ва статистик тўпламларда чоп этилган маълумотлар асосида тузилган. 
Уруш йилларида Республикада никоҳга кириш ҳоллари икки марта камайди. 
Ўлим эса 1941-1945 йилларда 2-3 бараварга кўпайди, баъзи йиллари эса 
туғилганлар сонидан ҳам ошиб кетди. Натижада аҳолининг табиий ўсиш суръати 
қисқарди. Масалан, 1940 йилда Ўзбекистон аҳолиси 6 млн. 55 мингдан 1945 
йилда 5 млн. 197 мингга тушиб қолди. 
Иккинчи жаҳон урушидан сўнг тинч ҳаёт даври бошланиб, мамлакатимизда 
ижтимоий-иқтисодий ва демографик вазият яхшилана бошлади. Урушга кетган 
эркаклар қайтиши минглаб янги оилаларнинг пайдо бўлишига олиб келди. 1945-
1950 йилларда туғилиш 20,7 фоизга кўпайиб, ўлим 7 фоизга камайди. 
Туғилишнинг бундай тез ўсиши аҳолининг кўпайишига қулай шароит яратди. 
Шунинг учун бу даврни аҳолишунос олимлар «компенсация», яъни «тўлдириш» 
даври деб аташган. Ушбу даврда Ўзбекистон аҳолиси 3,8 фоиздан кўпайиб, 
урушдан олдинги миқдорига етиб олди. Аҳолинииг шундай юқори суръат билан 
ўсиши 1970 йилга қадар давом этди. 
Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, Ўзбекистонда аҳоли кўпайиб боришида 
маълум даражада миграциянинг ҳам (бошқа ҳудудлардан аҳолининг кўчиб 
келиши) ҳиссаси анчагинадир. Масалан, 1896 йилда мигрантлар жами аҳолининг 
6,1 фоизини ташкил этган бўлса, 1925 йилга келиб, уларнинг салмоғи 13,4 фоизга 
етди. Иккинчи жаҳон уруши йилларида, 1966 йилги Тошкент зилзиласидан сўнг 
ҳам Ўзбекистонга кўп минглаб мигрантлар келиб, яшаш учун қолиб кетганлар. 

---

106 
Умуман, махсус олиб борилган тадқиқотлар кўрсатишича, 1970-1987- йилларга 
қадар республика аҳолисининг кўпайишида миграциянинг ҳиссаси бирмунча 
юқори бўлган. 
1970-1990 йилларда Ўзбекистонда аҳолининг ўсиш суръати аста-секин 
пасайиб борди. Агар 1950-1970 йилларда Республика аҳолиси ҳар йили ўртача 3,5 
фоиздан дан кўпайган бўлса 1980-1990 йилларда, бу кўрсаткич 2,7 фоизни, 1991-
2000 йилларда 1,9 фоизни ташкил қилди. Бунинг асосий сабаби кейинги йилларда 
ўзбек оилаларида ҳам, фарзандлар туғилишининг камайиб боришидадир. 
Масалан, 1960 йилда Республикада ҳар 1000 аҳолига нисбатан туғилган болалар 
сони 39,8 ни ташкил этган бўлса, 1990 йили бу кўрсаткич 33,7 ни ташкил этди ёки 
6,7 пунктга камайди. 
Туғилиш даражасининг камайиб борганлиги оилада бешинчи ва ундан 
кейинги (олтинчи, еттинчи, саккизинчи ва ҳ.к.) туғилаётган болалар салмоғининг 
қисқариб боришида ҳам кузатилади. Улар 1970 йилда жами туғилган болаларнинг 
43,1 фоизини ташкил этган бўлса, 1990 йилда 14,3 фоизини ташкил этди ёки уч 
мартага қисқарди. Умуман 1950-1990 йилларда Ўзбекистон аҳолиси 6 млн 264 
минг кишидан 20 млн 322 минг кишига етди. 
Республиканинг мустақиллик даври. Маълумки 1986-1990 йиллардан собиқ 
СССР нинг парчаланиш жараёни бошланди. Натижада унинг таркибига кирган 
қатор республикалар, шу жумладан, Ўзбекистон ҳам мустақил тараққиёт йўлига 
ўтди. Собиқ СССР таркибидаги давлатлар хўжалиги бир бутун организм, тизим 
сифатида бирлашиб ривожланар эди. СССРнинг парчаланиши натижасида ана шу 
тизим бузилди. Энди ҳар бир давлат ўз хўжалик тизимини ўзи янгитдан барпо 
этиб, ривожлантириши зарур бўлди. Бунинг учун маълум вақт ва имконият керак. 
Ана шу вақтда мустақил тараққиёт йўлига кирган ҳар бир давлатни бошқаришда 
маълум қийинчиликлар бўлиши муқаррардир. Чунки ушбу вақтда давлат бир 
томондан ўз халқини моддий-маънавий эҳтиёжини таъминлаши керак бўлса, 
иккинчи томондан ўз хўжалик тизимини барпо этиши, ривожлантиришга 
керакдир. Бу вақт ўтиш даври деб аталиб, бу даврда давлат раҳбарияти жуда кўп 
ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этиши лозимдир. Ўзбекистон давлати 
ҳам бундан мустасно эмас.
Ўтиш даврида Ўзбекистонда аҳолининг ижтимоий-иқтисодий ҳаётида 
қийинчиликлар, ўзгаришлар юз берди. Пулнинг қадрсизланиши, аҳолининг 
мунтазам равишда давлат томонидан ижтимоий муҳофаза этиб турилишига 
қарамай, маълум иқтисодий қийинчиликларга сабаб бўлди. 
Ўзбекистонда хорижий сармоядорлар билан ҳамкорликда кўплаб 
корхоналар қурилди, маҳсулотлар ишлаб чиқарила бошланди. Бир сўз билан 
айтганда, ўлкада хорижий ўлкалар, айниқса, Ғарб давлатлари ишлаб чиқариш 
усуллари хўжалик маҳсулотлари кенг тарқала бошлади. Шунинг билан бир 
қаторда, Ўзбекистонда хорижнинг тиббий воситалари, айниқса ҳомиладорликдан 
сақланувчи тиббий воситалар ҳам аҳоли эҳтиёжига ҳавола этилди. Ўлкада содир 
бўлган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар биринчи навбатда, унинг демографик 

---

107 
вазиятига ўз таъсирини кўрсатди. Аввало республикада туғилиш сезиларли 
даражада қисқарди.