Vi a guruhcha elementlari kislorod va oltingugurt

VI A guruhcha elementlari. kislorod va oltingugurt

Reja:

1. Kislorodni tabiatda tarqalishi va olinishi

2. Kislorodni xossalari va ishlatilishi

3. Oltingugurtni tabiatda tarqalishi va olinishi

4. Oltingugurt va vodorod sulfidni xossalari

5. Oltingugurtning kislorodli birikmalari

6. Oltingugurt birikmalarining qishloq xo’jaligida ishlatilishi

1. Kislorodni tabiatda tarqalishi va olinishi

VI-A guruhcha elementlariga umumiy tavsifnoma.
V I-A guruhcha elementlariga kislorod, oltingugurt, selen, telur va poloniy kiradi. Bulardan poloniy radioktiv element bo’lib qolganlari metallmaslar jumlasiga kirib xalkogenlar, ya'ni ruda hosil qiluvchi elementlardir. Bu elementlar p- elementlar oilasiga mansub bo’lib, tashqi energetik pog’onasida ns² np⁴ elektronlar bo’ladi. S, Se, Te va Po elementlarining tashqi energetik pog’onasida kisloroddan farq qilib d- pog’onachasi bor. Shuning uchun ular –2,4,6 kislorod esa –2, -1, +2 oksidlanish darajasini namoyon qila oladi. Bu elementlar vodorod bilan H₂R, kislorod bilan RO₂, RO₃, birikmalarni hosil qiladi. Tartib raqami ortishi bilan metallmaslik xossalari susayib, metallik xossalari kuchaya boradi. Po metallarga kiradi.
Kislorod yerda eng ko’p tarqalgan element bo’lib, yer po’stlog’i massasining 47,2% ni tashkil etadi. Uning havodagi hajmiy miqdori 20,95%, massa miqdori esa 23,15% dir. Yer yuzasida erkin kislorod fotosintez jarayoni tufayli paydo bo’ladi:
6 CO2 + 6H2O quyosh nuri C6H12O6 +6O2

Tabiatda uchta izotopi uchraydi: 168O - 99,76%, 178O -0,037% ва 188O -0,0204%. Sun'iy ravishda radioaktiv 5 ta izotopi olingan. Kislorod suv, tog’ jinslari, ko’pchilik silikat va alyumosilikat minerallari va tuzlari tarkibiga kiradi. Tirik organizmni tashkil etuvchi oqsillar, yog’lar va uglevodlarda bo’ladi. 1 g. gemoglobin 1,33 sm³ kislorodni biriktirib olishi mumkin. Kislorodni birinchi Shved kimyogari Sheele 1772 yilda magniy nitrat uzini qizdirib olgan:
2Mg(NO3 )2 ^t↦2MgO+4NO2 +O2
1775 yili Lavuaze havo tarkibida kislorod borligini birinchi bo’lib aniqlagan. Laboratoriya sharoitida NaNO₃, KMnO₄, K₂Cr₂O₇ va KClO₃ tuzlarini qizdirib olinadi:

Sanoatda kislorod havodan va suvni elektroliz qilib olinadi. Havo yuqori bosim ostida siqilib, suyuq holatga o’tkaziladi. Suyuq havodan avval azot, so’ng kislorod bug’latib olinadi. Bu usulda olingan kislorod tarkibida azot va inert gazlar aralashgan bo’ladi. Toza kislorod suvni elektroliz qilib olinadi:
2H2O elektroliz 2H2 +O2

Elektroliz sxemasi:
2H₂O ↔ 2H ⁺ + 2OH ^-
(-K ) 2H ⁺ + 2e^- ↦ H₂
(+A) 2H2O - 4e- ↦ O2 + 4H ⁺

2. Kislorodni xossalari va ishlatilishi

Kislorod rangsiz, ta'msiz, hidsiz, havodan bir oz og’ir gazdir. 1000 ml suvda 31 ml kislorod eriydi. Kislorodni suyuqlanish harorati – 219⁰ C, qaynash harorati – 183⁰C . Kislorod molekulasi (O₂) paramagnit xossaga ega. Bu xol molekulada ikkita juftlashmagan elektron borligi bilan izohlanadi: . Shuning uchun gaz, suyuq, qattiq holatlarda kislorod magnit maydoniga tortiladi. Kislorod faol metallmas, u geliy, neon va argondan boshqa barcha elementlar bilan birikma hosil qiladi. Inert gazlar, galogenlar, oltin va platinadan tashqari barcha elementlar bilan to’g’ridan- to’g’ri birikib, oksidlar hosil qiladi. Seziy uy haroratida havo kislorodi bilan birikadi: 4Cs+O2 =2Cs2O.
Qolgan elementlar qizdirilganda oksidlar hosil qiladi:
4P + 5O₂ = 2P₂O₅, 4Li +O₂ = 2Li₂O
2H₂ +O₂ = 2H₂O, 2Ca +O₂ = 2CaO
S +O₂ = SO₂, 3Fe+ 2O₂ = Fe₃O₄
2S + 3O₂ = 2SO₃, 4Al + 3O₂ = 2Al₂O₃
C +O₂ = CO₂, 2Zn +O₂ = 2ZnO
Ozon. Kislorodning allotropik shakl o’zgarishlaridan biri ozondir. Ozon ko’kimtir rangli, o’ziga xos hidli zaharli gaz. Ozon – 193⁰C da suyuqlanib, -112⁰C da qaynaydi. Ozon kislorodga nisbatan suvda yaxshi eriydi. Laboratoriyada ozon ozonator asbobida olinadi:
3O2 elektr toki 2O3

Ozon kimyoviy jihatdan beqaror, kislorodga nisbatan kuchli oksidlovchi:
2KJ +O₃+H₂O= J₂+2KOH+O₂
Past haroratda ozon molekulyar azot bilan reaksiyaga kirishadi:

^O3 ^+N2 ^{= N}2^O+O2

Ozon beqaror bo’lib, molekulyar va atomar kislorodga parchalanib ketadi:
O3=O2+O