Вывод отчета на печать Антиплагиат
Magistrlik dissertatsiyasining
Download 1.23 Mb. Pdf ko'rish
|
KARIMOV SH
|
Magistrlik
dissertatsiyasining tuzilishi va hajmi. Magistrlik dissertatsiya ishi 89 betdan iborat kompyuter matnda bayon qilingan va annotatsiya, ishining mundarijasi, kirish, 3 bob, xulosa, amaliy tavsiyalar, adabiyotlar ro`yxati kabi hamda ilovalardan tashkil topgan. 8 11 I-BOB. Suzish sporti bilan shug’ullanuvchilarni saralash va turlarga yo`naltirish. 1.1. Suzish sporti bilan shug’ullanuvchi 10-12 yoshli suzuvchilarni dastlabki saralash va turlarga yo`naltirish Suzuvchilarni ko`pyillik sarlash jarayonining ikkinchi yoki dastlabki pog`onasida ularni suzish talablariga mosligi chuqur tekshiriladi va kelgusidagi takomillashuv istiqboli baxolanadi. Shunga asosan, iqtidorli, istiqbolli suzuvchilar maqsadga yo`naltirilgan tarzda sport takomillashuvini davom ettiradi, boshqalari esa sog`lomlashtiruvchi suzish bilan shug`ullanish tavsiya etiladi. Dastlabki saralash yosh suzuvchini morfotipi va jismoniy tayyorgarligini chuqur baxolashni nazarda tutadi. Uning natijalariga ko`ra, turli bellashuv sohalaridagi istiqbol prognozlashtiriladi. Bunda baland bo’yli, oyoq-qo`llar uzun va keng yelkali o`smirlarni qisqa masofaga erkin usulda suzish iqtisosligiga yo`naltirish kerak. Ko`plab taniqli spinterlarni asosiy antropometrik ko`rsatkichini ham shuni ko`rsatadi. Masalan, 100 m.li masofadagi 50 soniyada erkin usulda suzib o`tgan 1976 yilgi uch karra olimpiada o`yinlari chempioni Djin Montgomeri (bo`yi -196 sm tana vazni 90 kg) shu masofani ilk bor 49 soniyada suzib o`tdi. Sakkiz karra olimpik champion Metyu Beyondi (198-88) va 90 yillarda deyarli yengilmas bo`lgan hozirgi jaxon rekordi sohibi, to`rt karra olimpik chempioni Aleksandr Popov (200-89); spinter masofalariga suzish bo`yicha 6 karra olimpik chempioni (1988) Kristin Otto (186-74) va 50 m. masofaga erkin uslubda suzish bo`yicha jaxon va rekordsmenkasi va olimpik chempioni (1992) Yang Ven’yi (187-79) fakrimiz dalilidir. Uzoq masofaga erkin usulda suzish ixtisosligiga gavdasi, eng avvalo, tavon-boldir bo`g`imlari o`ta egiluvchan bo`lgan, son aylanma o`lchami katta bo`lmagan, gavdasi yaxshi suzuvchanlik va suv qarshiligini yengish qobilyatiga esa bo`lgan yosh suzuvchilarni yo`naltirish kerak. Aynan shunday 12 turdagi stayyerlar qatoriga so`nggi uchta Olimpiada o’yinlarida “suzish marafoni” g`oliblari to`rt karra olimpik chempioni Vladimir Sal’nikov (1980, 1988 y) tana vazni 71 kg, bo`yi 185; 2 karra olimpik chempioni Kiren Perkins (1992, 1996y) (179 - 69kg) holda 4 karra olimpik chempioni Dmanet Evans (1988,1992y) (163-52kg) ni kiritish mumkin. Yosh suzuvchini u yoki bu bellashuv masofalariga moyilligini ishonchli mezoni uni mushak to’qqimasini tarkibi hisoblanadi. Maxsus tadqiqotlar ko`rsatishicha 50 va 100m masofalardagi jiddiy yutuqlar odatda, BS-tolalar (oq tolalar) ni yuqori miqdoriy tarkibiga (70%) ega sportchilarda; uzun masofalarda esa MS – tolalar (qizil) ko`p bo`lgan sportchilarda ko`zatiladi. Mushak tolalari tarkibini aniqlash uslubiyati – mikrobiyopsiya qimmat asbob uskunalar va ular bilan ishlaydigan yuqori malakali mutaxasislar bo`lishini talab qiladi. Shu bois ham, uni keng sport amaliyotida qo`llash mushkuldir. Mushak tizimini tezkor ish yoki ko`proq chidamlilikni namoyon qilishni talab qiluvchi ishga moyilligini murakkab bo`lmagan sinovlar - joyida turib uzunlikka yoki yuqoriga saqlashni qo`llash yordamida ham yetarlicha aniq baxolash mumkin. Professor Kaunsilmen shunday sinovlar natijalariga katta e`tibor qaratgan. U joyda turib yuqoriga sakrab chiqish natijalari bo`yicha barcha suzuvchilarni shartli ravishda «toza» stayerlar «toza» sprinterlar va o`rtacha masofalarga moyil bo`lgan suzuvchilarga ajratgan. Baland bo`yli, oyoq-qo`llari uzun, yelkalari va qo`l mushaklari yaxshi rivojlangan, yengil oyoqli, ko`krak qafasi yassi shaklda bo`lgan va bo`g`imlari o`ta harakatchan o`smirlarni chalqancha suzish ixtisoslantirish; o`rtacha va uzoqdagi o`rtacha bo`yli, nisbatan uzun va umurtqa pog`onasi chiziqlari yaqqol nomoyon bo`lgan tanali, barcha mushak guruhlari yaxshi rivojlangan, bog`imlari o`ta harakatchan hamda yuqori kuch ko`rsatkichlariga ega o`smirlarni esa batterflyay usulida suzishga ixtisoslashtirish kerak.Nisbatan baland bo`lmagan bo’yli, uzun kuchli oyoqli kaft va tovonlar o`lchami katta bo`lgan, o`ta harakatchan tovon-boldir va tizza 13 bo`g`imlariga esa o`smirlar odatda, brass usulida suzishga ko`proq moyil bo`ladi. Tezkor qobilyatlarni rivojlantirish uchun suzuvchidan musobaqa sharoitida qisqa masofani yoki uning qismlarini maksimsl tezlikda suzib o`tish uchun, muvofiq tayyorgarlik holatiga erishishi; e`tiborli bo`lishi kabi irodaviy xislatlar talab etiladi. Suzuvchi, shuningdek startda, masofa o`rtasida (ko`pincha, burilishdan avval va undan so`ng), marrada suzuvchilar (tezlanishlar)ni bajarishga ruxan va texnik jixatdan tayyor bo`lishi kerak. Tezkor qobilyatlari shakillantirishga muvofiq sport texnikasi o`zlashtirish jarayonida boshlanadi. Eng avvalo, o`rta va qisqa masofalar qismlarida turli maromda suzishda xarakatlar aniqligi va erkinligiga erishishi kerak. Suzish texnikasi qancha mukammal bo`lsa, qisqa masofalarda sprinter suzish bilan bog`liq estafeta va o`yinlar o`quv mashq qilishi guruhlarda shuncha katta hajimda qo`llaniladi. Sport va marra tezlanishlarini bajarish uchun maromli texnika turlarini shakillantirish; start va burilishdan 10-15 metrli masofa qismlar suzib o`tish texnikasini o`zlashtirishga e`tibor beriladi. Texnika asoslari puxta o`zlashtirilgach (o`quv – mashq qilish guruxida tayyorlanishining 3-4 yili) aniqlik va yengillikni saqlagan holda, egiluvchan harakatlar kuchini asta-sekin oshirib borishi vazifasi qo`yiladi. Bu va anaerob – alaktat unumdorlik darajasini sezilari oshirish vazifasi sportcha takomillashuv va oliy sport maxorati guruxlarida o`z yechimini topadi. Mazkur guruxlarda tezkor qobilyatlarini shakillantiruvchi mashqalar maxsus kuch tayyorgarligi va suzuvchini maxsus chidamliligini oshiruvchi mashqlar bilab uyg`ublashib ketadi. Tezkor qobilyatlarni rivojlantirish uchun V zonasi yuklamalari, yangi qisqa masofaga (15-25 m) kuchi maksimal jalb qilib, suzish qo`llaniladi. Bunday yuklamalar usuli o`quv-mashq qilish guruxida 2-3%, sport takomillashuvchi guruhda 45% (umumiy suzish hajmidan) tashkil etadi. 14 Berilgan yuklamalarni qo`llashda quyidagiuslubiy qoidalarga rioya qilinadi. Cirinter mashqlari suzish, startlar; burilishlar texnikasiga urg`u bergan holda bajariladi. Nazorat qilinuvchi suzish tezliklari qo`llaniladi. Ularda sportchi harakatlar aniqligi va erkinligini saqlab qolishga qadar bo`ladi. Katta tezlikda suzish davomiyligi bir o`rinda 15-20 soniyadan oshmaydi. Sprinterlik ishini alohida qismlar orasida qayta tiklanishi uchun qulay dam olish tayyorgarligi rejalashtiriladi. Toliqish belgilari paydo bo`lganda, tezkor mashqlar to`xtatiladi yokiularni bajarishni ancha yengil tartibida o`tiladi. Sprinterlik mashqlari mashg`ulotning asosiy qismiga rejalashtiriladi; bir- ikki sprinterlik bo`lagini mashg`ulotning yakuniy qismida suzib o`tish mumkin (agar toliqish yuzaga kelmagan bo`lsa). Sprinter mashqlari turli sharoitlarda va shakillarda bajariladi. Suzuvchilarni tayyorlashda nazorat masofa bo`laklarida mutloq suzish tezligini asta-sekin, yildan-yilga oshirib borishga erishiladi. Tezkorlik qobilyatlarini shakillantirish va rivojlantirishning asosiy shakillari asosiy usullari – takroriy usul, nazorat bellashuv, o`zgaruvchan – masofaviy usullar. Tezkor qobilyatlarni rivojlantirishda quyidagi usullarni qo`llash tavsiya etiladi; suzish xavzasini ko`ndalangiga suzib o`tish (nx 12-15 ko`rinishida); estafetalar speringda suzish, gandikap usullarda suzish, peshqadamlik bilan turlicha nafas variyantlari bilan suzish (ikki, uch yoki to`rtli harakat siklidan so`ng nafas olish) 10-15 metr masofa bo`laklarda vaqtni o`lchash bilan suzishni qo`llash yordamida start va burilishlarni bajarish; tezlanish bilan suzish; asta sekin harakat kuchini so`ndirish borish bilan yuqori tezlida suzish (suzuvchi qisqa masofa bo`lagida yuqori tezlikka erishib, uni saqlab qolishga uribadi va xarakatda “bo`shashgan ” holda davom ettiradi); “kontrast” bo`yicha suzish 15 (masalan 15 metrli masofa bo`laklaridagi galma – gal quyidagilar bajariladi, qo`shimcha qarshilik bilan va qarshiliksiz bor kuch bilan suzish; o`rtacha amplitudadagi eshuvchi harakatlar bilan maksimal maromida suzish va katta amplitudali eshuvchi harakatlar bilan optimal maromda suzish); bir uchi suzuvchi kamariga biriktirilgan cho`zilgan rezina amartizator yordamida suzish. Katta tezlik bilan suzganda ayrim hollarda harakatlar tangligi kuzatiladi. Bunga quyidagilar sabab bo`lishi mumkin: Emotsional hayojon holati: xususan, masofali bor kuchi bilan suzib o`tish istagi. Suzish texnikasini yetarlicha o`zlashtirmaslik natijasiga yuzaga keluvchi vazifani kordinatsion murakkabligi. Sust kuch tayyorgarligi buning natijasida o`quvchi vazifani bajarishi uchun hatto harakatlarda ham zo`riqtiradi. xar tomonlama texnik va jismoniy tayyorgarligi asosida harakatlar erkinligi doimo nazorat qilingan holdagina, tezkorlik qobilyatidagi muvaffiyaqatni takomillashtirish mumkin. O`quvchilarda mashqlarni bo`shashtirish muximligi haqida muntazam eslatib turish kerak: “tez, lekin yengil va erkin suz”, “gavda mushaklarini bo`shashtirish” “.p mushaklarini bo`shashtir ”, jilmayishi va ko`zlamagani yo`q (jilmayishi va ko`zlarini yumishga intilishi mumkin mushaklarini bo`shashishini va reflektor tarzda – bo’yni va yelka kamari mushaklarini bo`shashishiga olib keladi); “qo`llarni bo`shashtirish, 2-3 marta nafas olib, nafas chiqar’’ (bunday ko`rsatish masalan, qisqa sprinter boshlang`ich rekord natija bilan suzib o`tishga urinishdan oldin beriladi.) va xk. Tezkorlik qobilyatlarini baxolash uchun nazorat mashqlari sifatida 25,60 metr masofa bo`laklarida harakatlanishi to`liq koordinotsiyasi bilan suzish va elementlar bo`yicha startlar; sportchi takomillashuv guruxhidagi suzuvchilar uchun esa yuqoridagi harakatlarni 75 metrda; start va burilishlarni vaqti bilan o`lchash bajarish qo`llaniladi. 16 Sportchi takomillashuv guruhidagi o`smir suzuvchilar bilan ishlashda maxsus kuch tayyorgarligi darajasini oshirish nafaqat quruqlikda, shuningdek suvda ham bajariladigan mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Bu maqsadda, bir qo`l va oyoq harakatlari yordamida suzish; to`liq koordinatsiya va suvni qo`shimcha qarshiligi yoki og`irlikni yengish bilan (suzish jadalligi submaksimal va maksimal) qo`llaniladi. Suzuvchi yengib o`tadigan qo`shimcha qarshilik kattaligi bellashuv kattaligini 30-40% dan oshmasligi kerak. Aks xolda, ratsional suzish texnikasi izdan chiqadi, mashqlar samaradorligi pasayadi. Yuqori razryadli suzuvchilarni mashq qildirishda bunday mashqlar maxsus kuchlamali yo`nalishdagi boshqa mashqlardan ustunlik qiladi. Mashqlarni bajarishda tavsiya etiladi: O`rtacha maromdan maksimal maromgacha bo`lgan ravon tezlanishlarni qo`llash: keyinchalik esa mashqlarni takrorlash davomida oshib boruvchi bir tekis tezlikda suzish. Dastlabki urinishlarda kuchni submaksimal, so`ngra esa maksimal darajada jalb qilib suzish davomiyligi 6-20 soniya. To`liq qayta tiklanish va bajarilayotgan harakatlar sifatini taminlab beruvchi muvofiq dam olish tanaffuslarini rejalashtirish. Harakatlar kuchini oshirib borish bilan bajariladigan mashqlardan tashqari, uni kamaytiruvchi mashqlar ham bajariladi. suzuvchi yuqori tezlikka erishib harakat kuchini kamaytirgan va mushaklarni bo`shashtirgan holda uni ushlab turishga harakat qiladi. Bunday “kontrast” suzish harakatlarini turlicha maromda galma-gal bajarish yordamida amalga oshiriladi. Qo`shimcha og`irlashtiruvchi uskunalarni qo`llab, mashqlarni murakkablashtirish mumkin. Harakat tezligini oshirishga yo`naltirilgan mashqlarni mashg`ulotni birinchi qismida badan qizdirishdan so`ng; mashq qilish mikrosikilida esa-dam olish kunidan yoki katta bo`lmagan yuklamali mashg`ulotlardan so`ng bajarishi rivojlantiriladi. Suzuvchilar qisqa masofa qismlarida yuqori natijalarga mashq 17 qilish mashg`ulotlarining yakunida erishgan xolatlar sportchi suzish amaliyotida tez-tez uchrab yuradi. Tezkorlik xislatlarini shakillantiruvchi va rivojlantiruvchi mashqlar quruqlikda va suvda bajariladi. quyida shunday mashqlarga misollar keltirilgan. umumtayyorlovchi mashqlar yelka kamari uchun mashqlar. Dastlabki holat – sheriklar 3-5 metr masofa oralig`ida bir biriga qarab turadi. To`pni tez uzatish va tutib olish. Dastlabki holat 2,2.5 va 3 metr masofada devorga qarab tizzalarda turish, baskedbol to`pi bosh ortida. To`pni bosh ortidan ikki qo`l bilan tez maromida otish va tutib olish. Dastlabki holat 1,2-2-3 metr masofa uzoqligida devorga qarab turish, oyoqlar yelka kengligida. Basketbol to`pi yuqorida bosh ortida. Ikkala qo`l bilan to`pni bosh ortidan tezkor maromda otish. Dastlabki holat 0.4; 0.5 va 0.7 metr masofada devorga qarab asosiy turish holati. Barmoqlar bilan devorga tayanib, tezkor maromda tortishib qo`llarni yozish va bukish. Dastlabki holat kursida kundalik tarzda sonlarda yotib tayanish, qo`llar yerga tayangan. Tezkor maromda qo`llarni yozish va bir vaqtda qarsak chalish. Qo`llarni yozishda – nafas olish, bukkanda – nafas chiqarish. Dastlabki holat – gimnastik devor yonida gavdani orqa tomoni bilan turib o`ng (chap) oyoq oldinda, qo`llar ko`krak sathida qaddida bukilgan. Qo`l barmoqlari kamar balandlikdagi reykani o’rtasidan mahkamlangan elastik bint uchlarini ushlab olgan. Tezkor maromda qo’llarni galma-gal oldinga yozish. Dastlabki holat – gimnastik yonida gavdani orqa tomoni bilan turgan holatda oldinga hamlasimon harakat qilish. To’g’ri qo’llar orqaga-pastga yo’naltirilgan, barmoqlar kamar balandligidagi reykaga o’rtasidan mahkamlangan elastik bint uchlarini ushlab olgan. Tezkor maromda qo’llarni 18 oldinga ko’tarish. Qo’llarni ko’targanda – nafas olish, tushirganda – nafas chiqarish. Dastlabki holat – gimnastik devorga qarab turgan holatda oldinga hamlasimon harakat qilish, qo’llar oldinda, barmoqlar kamar balandligidagi reykada o’rtasidan mahkamlangan elastik bint uchlarini ushlab olgan. Tezkor maromda ko’plarni tirsak bo’g’imlarida bukmasdan orqaga harakatlantirish. Gavdani yozuvchi mushaklari uchun mashqlar. Dastlabki holat – 1,8 – 2 metr balandligidagi turnikka qarab asosiy turish holati. Tezda sakrab turnikga osilish. Dastlabki holat – oyoqlar yelka kengligida qo’yilgan qo’llar bosh ortida. Tezkor maromda tirsaklar va boshni yuqoriga orqaga yo’naltirib, oldinga gorizontal holatgacha egilish. Mashq boshlanishida nafas olish, oxirida – nafas chiqarish. Dastlabki holat – o’tirib, orqadan tayanish. Oyoqlar jipslashgan tezkor maromda tos-son bo’g’imida yozilish bosh orqaga yo’naltirilgan. Gavda bel qismida bukilgan. Dastlabki holat – turnikda egilib osilish. Tezkor maromda oyoqlarni dastlab tizza bo’g’imlarida, so’ng – tizza va tos-son bo’g’imlarida, so’ngra esa faqat tos-son bo’g’imlarida bukib va yozib, ko’tarish va tushirish. Dastlabki holat – chalqancha yotib, oyoqlar ko’tarilgan holatda kerilgan, qo‘llar gavda yonida erga tayangan holda. Tezkor maromda to’g’ri oyoqlarni chalishtirilgan holatda birlashtirish va kerish. Bunda o’ng va chap oyoq yuqoridan va pastdan galma-gal harakatlantiriladi. Dastlabki holat – gimnastik kursiga qorinda ko’ndalangiga yotish. Oyoqlar gimnastik devor reykasiga mahkamlangan, qo’llar bilan kursini yaqin qismi ugilib olinadi. Tezkor maromda gavdani ko’tarish, qo’llar bilan tayanib boshni orqaga harakatlantirish. Mashq boshida – nafas olish, oxorida – nafas chiqarish. Huddi shu mashq, biroq qo’llar 1-3 kg vazili to’ldirma to’pni ushlagan holda bosh ortida yoki yuqorida joylashtiriladi. 19 Oyoqlarni yozuvchi mushaklari uchun mashqlar. Dastlabki holat – yerda yotgan halqa o’rtasida asosiy turish holati. Aylanadan aylanagacha turli yonalishlarda saqlash. Dastlabki holat – asosiy turish holati, halqa yon tomonda, aylana uzra turli yonalishlarda saqlash. Dastlabki holat – asosiy turish holati. To’siq o’stidan bir oyoqdan ikkinchisiga saqlash. Itarilayotgan oyoqni to’liq rostlanishi va siltanayotgan oyoqni tizza bo’g’imida bukilishiga e’tibor berish. Dastlabki holat – oyoqlar yelka kengligida kerilgan. Qo’llar – erkin holatda. Ikkala oyoq yuqoriga itarilib, baskedbol qalqonigacha yetish, so`ng keyingi baskedbol qalqonigacha yugurish. Dastlabki holat – asosiy turish holati. Cho`qqayib tayangan holatda joyida turib uzunlikka sakrash. Har bir seriyada – 5-6 ta sakrash. Itarilish og`irida oyoqlarni to`liq to`g`irlashishiga etibor berish. Shu mashq, lekin o`ng (chap) oyoqni bir qadamdan uzunlikka saqlash va ikkala oyoqqa qo`nish. Tayanch oyog`ini to`liq itarilish va yelkalarni yuqoriga yo`nalishiga etibor berishi yugurib kelib ikki qadamdan uzunlikka saqlash va ikkala oyoqqa qo`yish. Dastlabki holat – past cho`nqayish holati. Tezkor maromda ikkala oyoqda chonqayib aylana yoki to`g`ri yo`nalishda sakrab harakatlanish. Umumiy ta`sir ko`rsatuvchi mashqlar. - Dastlabki holat – sheriklar past cho`nqayib aylana chizig`i bo`ylab bir- biriga qarab joylashadi. Ularni biri to`p ushlagan. Sheriklar ko`krak satxidan ikki qo`llab to`pni bir biriga uzatib, aylana bo`ylab cho`nqayib harakatlanadi. - Dastlabki holat – sheriklar past cho`nqayib aylana chizig`i bo`ylab bir biriga qarab joylashadi. Har ikkalasi bo`y ushlagan. Aylana bo`ylab o`nga va chapga harakatlanib, ikkala qo`l bilan ikkala to`pni bir biriga uzatadi. - Dastlabki holat – yuqori start 60 metr masofaga maksimal tez yugurish, qadam tashlab qaytish. - Dastlabki holat – yuqori start 15-20 metrli masofa bo`laklarda tezlanish 20 bilan maksimal yugurish, 3-4 marta. Bellashuv tezligini hosil qiluvchi harakatlar tezkorlikni rivojlantirish. Startlarni bajarishda harakatlar tezkorligini rivojlantirish uchun mashqlar. Supachadan (suv ichidan) signal bo`yicha start saqlashi, dastlabki suzish harakatlari bilan bajariladi. bunda start signaliga tez javob berishiga harakat qilish kerak. Supacha (suvdan) signal bo`yicha start saqlashini dastlabki suzish harakatlari bilan bajariladi. bunda tayyorlovchi harakatlar va itarilishni bajarish tezligiga urg`u beriladi. Supachadan (suvdan) start sakrash: bunda oyoqlar bilan itarilish maksimal kuchiga va dastlabki suzish harakatlarini quvvatiga urg`u beriladi. Supachadan (suvdan) start sakrash dastlabki suzish harakatlari bilan bajariladi. Bunda maksimal parvoz masofasiga urg`u beriladi. Burilishlarni bajarishda harakatlar tezkorligini rivojlantirish uchun mashqlar. Aylanish tezligiga urg`u bergan holda, maksimal tezlikda burilish qalqoniga suzib kelish. Aylanish tezligiga urg`u bergan holda, suzish havzasi chekkasi bo`ylab yugurib kelib, byrilishlarni bajarish. Maksimal tez aylangan holda burilish qalqoniga suzib kelish tezligini oshirish imkonini beruvchi yengillashtiruvchi peshqadamlik. Gimnastik matda chalqoncha yotgan holda qo`llarni bosh ortida cho`zib, signal bo`yicha tizzlarni yuqoriga o`ziga tezda tortib, so`ng bosh yoki yelka uzra dumboloq oshish. Gimnastik devoriga qarab turgan holda signal bo`yicha “mayatniksimon” burilishga taqlidiy harakat. Suvda turgan holatda, gavda burilish qalqoni tomoniga egilgan; signal bo`yicha dumbaloq oshish bajariladi. Suv havzasi tubida turib signal bo`yicha dumbaloq oshish bilan yuqoriga saqlash. 21 Burilish qalqonga yon tomon bilan turib, gavda shu tomonga egiladi. Signal bo`yicha itarilib, burilish bajariladi (chalqoncha yotgan holda krol usulida suzishga qo`llaniladi). Chalqoncha yotgan holda, qo`llar bilan burilish chalqoniga tegib, signal bo`yicha itarilib, aylanishini tej bajarish. Masofaviy suzish jarayonida harakatlar tezkorligini rivojlantirish uchun mashqlar. To`g`ri qo`llarni maksimal tezlikda aylantirish. Yengil gantellar, rezina amartizator va boshqa uskunalar bilan to`g`ri qo`llarni maksimal tezlikda aylantirish. Kichik qarshilikli izokinetik trenajorda eshuvchan harakatlovchi taqlid. 12,5; 25; 50 metrli masofa bo`laklarini maksimal tezlikni 90 dan 100 % ga teng takroran suzib o`tish. Shu mashq, biroq faqat oyoqlar yordamida. Shu mashq, biroq faqat qo`llar yordamida. Birgina qo`llar yoki oyoqlar harakatlar yordamida o`zgaruvchan tezlikda suzish; bunda masofa bo`lagini jadal suzib o`tish tezligi maksimal tezlikni 95- 100 % ni tashkil etishi kerak. Maxsus kuchlamali yo`nalishdagi suvda bajariladugan mashqlar (L.P.Makarenko bo`yicha) Qo`l harakatlari yordamida, sherikni kamarga bog`ich yordamida mahkamlangan paralon bo`laklari bog`lamini yoki boshqa shunga o’xshash yukni shatakka olib suzish (1-rasm). Bir uchi suv havzasi devori, boshqa uchi suzuvchi kamari yoki tovoniga maxkamlashgan rezina amortizatorni chuzib, oyoqlar yoki qo’llar harakati yordamida to’la koordinatsiya bilan suzish. Suvda bajariladigan maxsus kuchlamali yo’nalishdagi mashqlar. Blok uskunasi yoki og’irligini yenggan holda, yo’llar harakatlari yordamida suzish (blok bog’ichi bir uchi bilan sportchi kamariga mahkamlangan; yuk murabbiy tomonidan boshqariladi). 28 22 Boldirlarga “sakkiz” ko’rinichda kiyilgan shisgirilgan reizina aylanasi qarshiligini enggan holda, qo’llar harakati yordamida (kaftga kiyilgan kurakcha bila va ularsiz) suzish. Ko’ndalang plastic ko’rinishidagi gidrodinamik tormozga ega taxtacha qo’lda ushlagan holda, oyoqlar harakati yordamida suzish (eng avvalo, brass va del’fin usulida). Qo’llar harakati yordamida yoki qo’l kaftlaridagi kurikchalar bilan to’la koordinatsiya yordamida suzish. Maksimal maromda oyoqlarni harakatlantirish yordamida suzish: gavdani yon tomonida delfin usulida; ko’krakda brass usulida suzish, qo’llar sonlab bo’ylab o’zatilgan chalqancha yotgan holda krol, qo’llar oldinda, kaftlar yuqoriga karatilgan va jipslashtirilgan. Ko’rsatilgan mashqlarni ko’pchiligi takroriy yoki tanaffus (interval)li usul yordamida nx25; nx50, nx100, nx200 m ko’rinishida bjariladi. Suvda maxsus kuch tayorlanganlik darajasini nazorat qilish uchun tavsiya etiladi: Suvdagi maksimal tortish kuchini o’lchash (“bog’langan” holda suzish). 50, 100, 200 metrni berilgan vaqt ichida bor kuchi bilan suzib utish harakatlarni to’liq koordinatsiyasi bilan, qo’l kaftlaridagi kurakchalar bilan; boldirlarga 8 shaklda kiydirilgan rezina aylanasi qarshiligini yengan xolda birgina qo`llar harakatlari yordamida; oldinga cho`zilgan qo`llarda tazzxtacha ushlab, birgina oyoqlar harakati yordamida. Quruqlikda tezkorlikni rivojlantirish uchun mashqlar (A.M. Karpov bo`yicha) Tik turgan holatda boshni chapga, o`nga tez burish, oldinga egish. 23 Tik turgan holatda qo`llar bilan oldinga, orqaga turlicha aylanma harakatlarni bir vaqtda, galma gal, tezlanish bilan bajarish. Tik turgan holatda; qo`llar yelkaga yaqinlashtirilgan: tirsak bo`g`imida ichiga va tashqariga aylanma harakatlar bajarish, tobora tezlikni oshirish bilan Oyoqlar yenlka kengligida kerilgan, oldinga engashish, delfin va krol usulida suzishdagi kabi qo`llar bilan harakatlar bajariladi, tobora tezlikni oshirib borish bilan. Qisqa masofa qismlarida oyoq ichida yugurish – tezlanish bilalan siltanib harakatlanish. Qisqa masofani tezlanish bilan mayda qadam tashlab yugirish. 10-12 metr masofa qismlarda tezlanish bilan sportcha yurish. Turlicha sakrashlar: ouoqlar jipslashgan, chalishtirilgan, yon tomonha va jipslashtirib, bir oyoqda tezkor maromda bajariladi. Tezkor mazromda arg`imchoq bilan sakrash. Harakatlarni o`zaro muvofiqlashtiruvchi turli sakrash varintlari: bir oyoqda ikki marta sakrash, ikki marta boshqasida; sakrab oyoqlar yeg`iladi so`ng jipslashtiriladi. Kim balandroq sakraydi? Tik turgan holatda tezda “to`lqin” ni bajarish – delfin usulida S uzishdagi kabi gavdani harakatlantirish. Bukilib burchaksimon o`tirgan holatda oyoqlarni krol usulida tez maromida harakatlantirish. Rezina amartizatorlari bilan mashqlar: ko`krakda yotgan holatda, tik turib oldinga egilib, omartizatorlar biriktiriladigan joyga gavdani orqa tomoni bilan turgan holatda; birikish nuqtasini yon tomon bilan turgan holatda, chalqoncha yotgan holda harakatlar ikkala qo`l bila galma gal va bir vaqtda tezlikni tobora oshirib boorish bilan bajariladi. 24 Shug`ullanuvchilar reaksiasini aniqligi va tezkorligini rivojlantiruvchi turli mashqlar: “signalni tingla” ko`rinishidagi o`yinlar, masalan “bir signal bo`yicha yugirish, ikki – sakrash”. Yoki shug`ullanuvchilar aylana bo`ylab yuradi yoki yuguradi; “bir” signali bo`yicha to`xtash; “ikki” deganda o`tirib tayanish, “uch” deganda yuqoriga sakrash. Suvdagi bellashuv toifasidagi turli o`yinlar: “kim tezroq”, “salki”, estafetalar, to’p bilan o`yinlar. Sportcha suzish maszhg`ulotlari yaxlit maqsadga yo`naltirilgan pedagogik jarayon bo`lib, ko`p yillar davom etadi va yuksak natijalarga erishish uchun xizzmat qiladi. Uni faqat o`smir suzuvchi jismoniy rivojlanishishi nazorat tutadi, shuningdek uni texnikasi va taktikasini takomillashtirish hamda ma`naviy – irodaviy xislatlarini tarbiyalashga yoradam beradi. O`quv – mash qilishi nazariy tayyorgarlik, umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik, suzish va ma`naviy – irodaviy tayyorgarliklardan iborat. Suv havzasi shug`ullanishning dastlabki yillarida bola organizimi hali to`liq shakillanmagan vaqtda asosiy vazifa – sportcha suzish uslublari texnikasini o`rganish umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik, umumiy suzish tayyorgarligi vositalari yordamida jismonan chinaqqanlik holatini asta – sekin oshirish hisoblanadi. Bu davrda tanlangan masofaga suzishni muayyan usuli bo`yicha hali mashg`ulotlar o`tkazilmadi, balki kelgusidagi shunday ixtisoslik uchun poydevor yaratiladi. O`smir suzuvchilar gimnastika chang`ida uchish, yengil atletika, turli sport o`yinlari bilan shug`ullanardilar, shuningdek, suvdagi tayyorlov mashqlarini o`rganadilar, barcha sportchi suzish usullari, start, burilishlar texnikasini o`zlaszhtirib, takomillashtiradilar; suvda olib boriladigan o`yinlar, o`quv sakrashlari, sho`ng`isg, suv polosi o`yini elementlari, sinxron suzish bilan tanishadilar. Murabbiy umumiy suzish tayyorgarligining barcha turli xil vositalarii qo`llab, o`quvchilarini ikki yoki uch xil suzish usullarida bir necha masofalarga suzib, birinchi raziryad natijalarini qo`lga kiritishga tobora yaqinlashtiradi. O`smir suzuvchilarni tayyorlashning asosiy xususiyatlaridan biri – mashq qilish jarayononi ko`p yillik rejalashtirish xisoblanadi. Istiqbolli reja 25 suzuvchilarning jismoniy va funksional imkoniyatlari darajasini bir sport mavsumidan ikkinchisiga qadar asta – sekin oshirib borishni nazarda tutadi. Bunday rejali mashq qilish jarayoni natijasida har tomonlama jismoniy tayyorgarlik, suzish texnikasini o`zlashtirish va yuqori sport natijalariga erishish uchun jarayon yaratiladi. O`smir suzuvchini tayyorlashni tezlashtirish mumkin emas, chunki aks holda, sportchi takomillashuv to`xtaydi vas shug`ullanuvchini salomatligini yomonlashadi. Chunki, ayniqsa, dastlabki mashg`ulot yillarida bola organizimi hali to`liq shakillanmagan bo`ladi. Suzuvchilarni sifatli dastlabki saralash ularni texnik tayyorgarligini baholashni ham talab qiladi. Bunda sprinter masofalarida takomillashuvini yaxshi istiqbolini ishonchli mezoni yosh suzuvchilarni katta bo`lmagan maromli harakatlarni keng qadam bilan uyg`unlashgan holda qisqa masofalarda yetarlicha katta tezlikka erishish hisoblanadi. Erkin uslubda 100 m. masofani bir daqiqada suzib o`tgan besh karra olimpik chempioni Djonni Veytsmyuller va 4 karra olimpik champion Aleksandr Popov kabi eng yorqin sprinterlar shu jihatdan boshqalardan ajralib turadi. Yosh suzuvchilar texnikasini ekspert baxolashni bir vaqtni o`zida bir nechta tajribali murabbiylar amalga oshirsa yaxshi bo`ladi. Bunda sinaluvchilar Makarenno (1983) tavsiya etgan quyidagi dasturni bajarishlari mumkin: -4x100 m. masofani o`rtacha maromda barcha usullarda suzib o`tish. Dam olish 1daqiqa -Startdan 400 m (krolchi-stayerlar yoki majmuaviy suzish mutaxassislari uchun) va 200 m.ni (boshqa ixtisoslikka suzuvchilar uchun) musobaqa oldi maromda to`plangan usulda suzib o`tish. -Startdan 2x50 m.ni bellashuv maromida istalgan usulda suzib o`tish. Turli xil koordinatsion murakkab elementlardan iborat bir nechta texnik mashqlarni bajarish (ekspert-murabbiylar topshirig`iga ko`ra). 26 Ko`p yillik saralashning ikkinchi bosqichida suzuvchilar uchun muhim harakatlanish xislatlari tezkor-kuch, chidamlilik, egiluvchanlik darajasini chuqurlashtirilgan baholashini amalga oshirishi kerak. Aniq natijalarga erishish uchun ilmiy asoslangan baxolash shkalalari qo`llaniladi. Mazkur saralsh bosqichini obyektivlashtirish va suzuvchilarni yo`naltirish uchun ularni markaziy asab tizimi xususiyatlari, qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari kuchini, shuningdek, ularni vazminligi va harakatchanligini taxlil qilish katta ahamiyatga ega. Asab jarayonlarini kuchi asab jarayonlarini kuchli qo`zg`alish va kuchli tormozlanishga bardosh bera olish qobilyatini tavsiflaydi; bu esa ta’sirlanishga muvofiq tarzda javob qaytarishga imkon beradi. Vazminlik qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari orasida muayyan nisbatni bildiradi, ularning harakatchanligi esa asab tizimini shu jarayonlarni tez galma- gal amalga oshirish qobilyatida namoyon bo`ladi. Suzuvchilarda asab tizimi xossalari turlicha uyg`ynlikda uchrashi mumkin. Ular, suzuvchini nafaqat ruhiy, shuningdek funksional imkoniyatlarini ham ko`p darajada belgilab beradi (Voynov, Filin 1883) Yosh suzuvchilarni shaxsiy-ruhiy xislatlarini baholash tobora ko`proq ahamiyat kasb etmoqda. Uning natijalariga ko`ra qat’iyatli, o`z kuchiga ishonadigan, kuchli sheriklar bilan astoyidil mashq qiladigan va kuchli raqiblar bilan bellashadigan sportchilar afzal ko`riladi. Suzuvchini shaxsiy-ruxiy hislatlarini mufassal baholash uni sprint, o`rtacha yoki uzun masofalarga moyillik darajasini aniqlashtirishga yordam beradi. Bunda shuni hisobga olish kerakki, sprinterlar uchun, odatda, sust (reaktiv) tipdagi asab tizimi xos bo`lib, fikrlarini qatiyligi bilan ajralib turadi; tez qo`zg`aluvchan bo`lishadi, kayfiyati tez o`zgarib turadi. Stayerlar esa, aksincha ravon tinch kayfiyat, reja to’tib mexnatsevar va intizomli, his-sharoitga kam beriluvchan, yangi sharoyitga qiyin moslashadigan bo`lishadi. (Borbunov 1986). Suzuvchilarni ko`p yillik saralashni ikkinchi bosqichida tibbiy nazoratni o`ziga xosligi yashirin kasalligida va organizmdan infeksiya o`choqlarini 27 aniqlashdan iboratdir. Chunki suzish bilan uzunlinishga bevosita qarshi ko`rsatmalari bo`lgan bolalar birlamchi sarlash vaqtidayoq aniqlanishi kerak. Shuningdek, suzuvchilar uchun xos bo`lgan yuqori nafas olish va eshitish a’zolari kasalliklari, yelka va tizza bo`g`imlari bog`lamlari paylarini jaroxatlanishi hamda kasalliklarini aniqlashga ham katta e`tibor qaratish lozim. Birlamchi saralash vaqtida aniqlangan biologik yetilish tipiga ko`ra biologik yoshni yana bir bor baxolash kerak. Buning maqsadi muvofiqligini normal yetilish tipiga ega suzuvchilar, akseleratlar va retardantlarda turli morfofunksional ko`rsatkichlari yetukligi tafovutlari ko`rsatib beradi. Mazkur bosqichda mufassal majmuaviy tibbiy tekshiruvni o`tkazish kerak. Bu sohadagi nufuzli mutaxasislar guvohlik berishicha, 40% ga yaqin yosh sportchilar salomatlik holatidagi nuqsonlar sababli yuqori natijalarga erishish istiqboliga ega emas. Dastlabki saralashni muhim qoidasi nafaqat turli xislat va qobilyatlari darajasini mutloq ko`rsatkichlariga, balki ularni o`sish sur’atiga tayanib ish ko`rish kerak. Yosh suzuvchini rivojlanishi uning biologic yetilish sur`ati va tayyorgarligi hususiyatlarini hisobga olgan holda baxolanishi kerek. Tabiiyki, biologic yetilishni yuqori bo`lmagan sur`atida, har tomonlama va «avaylovchi» tayyorgarlik natijasida tayyorlanganlik holatini sezilarli o`sishiga erishgan suzuvchilar afzal ko`riladi. Shuningdek, umumiy va yordamchi tayyorgarlik darajasini o`sishi, bellashuv masofalarini yengib o`tish natijalarini baholash zarur. Murabbiylarni ko`pyillik kuzatuvlari va maxsus tadqiqotlar ko`rsatishicha, boshlang’ich tayyorgarlik bosqichidagi eng past natijalarni ko`rsatgan bolalar dastlabki asosiy tayyorgarlik bosqichida yuqori natijalarga erishmoqda. Dastlabki va kelgusidagi saralash bosqichlarini samarali tashkil etish uchun hatto eng malakali murabbiy ham yakka o`zi mustaqil ravishda o`quvchilarni istiqbolini har tomonlama baholashga qiynalishini tushunish kerak. Buning uchun shifokorlar va bolalar ishtiroki, zamonaviy asbob uskunalar 28 va ular bilan ishlay oladigan mutaxassislar zarur. Shunda suzuvchilarni nafaqat odatdagi mashq qilish sharoitida, balki laboratoriyada ham tekshiruvdan o`tkazish mumkin bo`ladi. Download 1.23 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|