Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

3.2. Qur’on va Hadis — musulmon muomala madaniyatining 
diniy-axloqiy asosi sifatida
M ustaqillik sharofati bilan qadriyatlarim izni tiklashga, tarixi- 
m izni o ‘rganishga, o ‘zligimizni anglab etisliga im koniyat yaratildi. 
Ayniqsa, m uqaddas dinim iz - Islom dinining qayta tirilishi, uning 
insoniyat uchun m a’rifat keltiradigan din ekanligini anglab yeta- 
yotganligim iz xalqim iz m ad an iy -m a’naviy hayotida tub burilish 
hisoblanadi.
M a’lum ki, inson barcha yaratilganlar orasida ajib va latif bir 
tabiat bilan ajralib turadi. Bu tabiatda insonning turli-tum an mayllari, 
orzulari m aydonga kelgan. M asalan, inson eng yaxshi narsalam i 
istaydi, eng go‘zal narsalarga moyillik bildiradi, ziynatli narsalam i 
orzu etadi, insoniyatga xos sharaf bilan yasham oqqa intiladi. A na 
shunday sharaf lslom dinida - xushm uom alalik, shirinso‘zlik, och iq 
chehralik, to ‘g ‘riso‘zlik, muloyimlik, xushzabonlik, shirinsuxanlik 
kabi qato r axloqiy tushunchalar bilan belgilanadi.
Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, Q u r’oni K arim oyatlarida, 
H adisi Sharifda bayon etilgan g‘o y alar insoniyat tafakkuri va
1 Injil. Stokgolm. Bibliyani taijima qilish instituti, 1992. 39 b.
2 Shu kitob. 16 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyatidan ayri holda emas. Ayniqsa, Islom manbalarida insonlardagi 
m uom ala m adaniyati yaxshilik, burch, adolat, iymon singari odob 
va axloq tushunchalari bilan uyg‘un holda olib qaraladi. Shuningdek, 
o ta - o n a bilan farzan d o ‘rtasidagi m unosabat, ularnin g o ‘zaro 
m uom alada go‘zallikka intilish masalalariga Islom dini juda katta e ’ti- 
b o r qaratadi. Bu borda Abu H urayra (r.a)dan rivoyat qilingan rnana 
bu hadis tarbiyaviyjihatdan ahamiyatga molik: “ Bir odam Rasululloh 
salollohu alayhi va sallam ning huzurlariga kelib: “Yo Rasululloh, 
m en in g yaxshi m u o m a la q ilm o g ‘imga kim h a q liro q d ir? ” -d eb
so ‘raganida Payg‘am barim iz (s.a.v.) uch m artasida ham «Onang!», 
so ‘ngra esa «Otang!»-deb javob beradilar. O ta-onani haqorat qilish, 
u larg a y o m o n m u o m a la d a b o ‘lishni «odam qiladirgan gunohi 
azim lard an biri» deb aytadilar1.
K o ‘rinib turibdiki, Islo m d a chiroyli m uom alaga, eng a w a lo , 
o ta -o n a la r haqlidir. S huni t a ’kidlash lozim ki, Islom da tarbiya 
m asalasiga e ’tib o r ta ’lim m asalalariga nisbatan keng qam rovliroq 
va ustuvorroqdir. C hunki tarbiya bolani uyda, ko‘chada, m aktabda 
o ‘zini tu ta bilish o d o blarin i, aql bilan ish yuritib, jism ini, nafsini 
o ‘ziga b o ‘ysindirishdek og‘ir ishni y o ‘lga qo‘yadi. Zero, inson ko‘rib, 
eshitib , bilib, o ‘rganib tarbiyalanadi. Shu bilan birga, O llohning 
h aq q i - n am o z, ro ‘za, zak o t, haj kabi ibodatlarni ado etishi 
baro b arid a atrofdagilarni shirinso'zlikka, xushm uom alaga chaqirib 
boshq alarg a ibrat b o ‘lishi m o ‘m inlikning m uhim xususiyatlaridan 
sanaladi.
A na shunday m uom alalardan biri - shirinso‘zlikdir. «Farzand 
n e ’m atin in g shukri u n in g g o ‘zal tarbiyasidir» degan tam oyilga 
asoslangan Islom nazariyasi h ar bir tu g ‘ilgan chaqaloq to tili chiqib, 
dilidagini gapira olguncha Islom tabiati bilan tug‘ilishini, biroq ota- 
o n alar farzandini g‘ayridin yoki iymonsiz qilib q o ‘yishini uqtiradi. 
Bundan anglanadiki, bolalar o ta-o n alar tom onidan qanday yo‘lga 
solinsa shu yo‘lga qarab ketishligi m a’lum b o la d i. Dem ak, o ta-o n a 
farzandni tarbiya qilar ekan, uning muomalasini t o ^ r i yo‘lga solishi 
ham ularning yuksak burchlaridan hisoblanadi. Bu borada Q ur’onda 
b a ’zi toifa odam lar boshqalarga nisbatan ezgulik qilinishiga haqli 
ekanligi uqtiriladi. Bu toifalaming awalida esa ota-ona qo‘yiladi. Buning
1 
Q arang: Abu Abdulloh M uham m ad Ibn Ismoil al-Buhoriy. Hadis. 
4-kitob. Q om uslar Bosh tahririyati. 1997. 526 b. 78-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ustiga Q u r’on ota-onaga faqat yaxshilik qilishga chaqiruv bilan 
cheklanib qolmay, balki ularga olijanoblik bilan m uom ala qilish 
kerakligini ajoyib uslubda tushuntiradi: «Parvardigoringiz, yolg‘iz 
Uning o ‘ziga ibodat qilishlaringizni h am d a o ta-o n a g a yaxshilik 
qilishlaringizni am r etdi. Agar ularning birovi yoki h ar ikkisi sening 
q o i ostingda keksalik yoshiga yetsalar, ularga qarab «uf» dem a va 
ularning so‘zlarini qaytanna! Ularga (doim o) yaxshi so ‘z ayt. U lar 
uchun m ehribonlik bilan, xorlik qanotini past tut — hokisor b o ‘l 
va: «Parvardigorim , m eni ular go‘daklik c h o g ‘im da tarbiyalab
o ‘stirganlaridek, Sen ham ularga rahm -shafqat qilgin», deb haq- 
lariga duo qil» (A1 Isro surasi, 22, 24 o y atlar)1.
Bu oyat m azm uniga e ’tibor beradigan b o ‘lsak, O lloh T aolo 
ota-onaga yaxshilik qilishni bevosita o ‘ziga ibodat qilish bilan birga 
y o n m a-y o n q o ‘yyapti, o ta -o n a la r keksayib, zaiflashib q o lg an
hollarda ularga qanday m uom ala qilish kerakligini o ‘rgatm oqda. Bu 
borada Shayx M uham m ad Sodiq M u h am m ad Y usuf h azratlari 
farzandning ota-onalariga nisbatan yaxshi m uom alalarini q o ‘yidagi 
beshta xususiyat orqali ko‘rsatib o ‘tadilar:
1. U lardan biror gap o ‘tsa, malol kelib, «uf» h am demaslik.
2. O ta-onani hafa qiladigan so‘z so ‘zlamaslik.
3. Ularga doim o ehtirom bilan yaxshi so‘zlam i so‘zlashlik.
4. Ularga doim o rahm -shafqat ko‘rsatib, o ‘zini ular oldida kam - 
ta r tutish.
5. O llohdan ularga rahm at tilab duo qilish2.
Islom dinida shirinso‘zlik ulug‘lanadi, yolg‘onchilik esa unga to ‘siq 
b o ‘ladigan illat hisoblanadi, yolg‘o n so‘zlovchilar m unofiq deb 
ataladi. Yolg‘on so‘zlash Islom dinida m uom ala m adaniyatiga zid 
holat sanaladi. C hunki odam lar har doim h am aldanaverm aydilar, 
bir-ikki m arta m uom ala-m uloqotdan so4ng sezgir odam birodarining 
y o lg ‘o n yo k i ro st s o ‘z la y o tg a n lig in i b ilib o la d i. S h u b o is 
Payg‘am barim iz M uham m ad (s.a.v.) bir hadislarida « 0 ‘zingizga 
to ‘g‘riso‘zlikni lozim tuting, chunki to ‘g 4riso‘zlik insonni yaxshilikka 
yetaklaydi, yaxshilik esa jannatga olib boradi. Inson to ‘g ‘riso‘zlikka 
odatlansa, Ollohning nazdida siddiqlar (doim o to ‘g ‘ri so‘zlovchilar)
1 Qarang: Qur’oni Karim. T.:Cho‘lrpon nashriyoti, 1992. 367 b.
2 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. lymon. Т.: «Sharq»
nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. 280 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qatoriga yozib qo ‘yiladi. Va yolg‘on gapirishdan saqlaninglar, chunki 
yolg‘onchilik insonni yom onlikka boshlaydi, yom onlik esa do ‘zaxga 
olib boradi. Inson yolg‘on gapirib yolg‘onchilikka odatlansa, u 
O llohning nazdida kazzoblar (doim o yolg‘on so‘zlovchilar) qatoriga 
yozib q o ‘yiladi», deganlar. B oshqa bir hadislarida «Yolg‘onchilar 
m en in g u m m a tim em as», deya u larni m u sulm onlar q ato rd an
chiqarib q o ‘ydilar.
Hadisi Sharifda shirinso‘zlik bilan yaxshilik o ‘rtasida dialektik birlik 
m avjud b o ‘lib, ular oliy qadriyat sifatida ulug‘lanadi. Aksincha, 
va’dabozlik, om onatga xiyonat qilish va yolg‘onchilik yom onso‘z 
illati sifatida qoralanadi. Ayniqsa, chaqim chilikka nisbatan Islom 
m uo m ala m adaniyatida keskin flkrlar mavjud. Chunki chaqim chilik 
h a r d o im o ‘z qilm ishi biian ak a-uka, yoru-birodar, q o ‘n i-q o ‘shni, 
eru -x o tin va ba’zida esa m ahallalar, yurtlar, m illatlar orasini buzadi. 
S h u n in g u c h u n R a s u lu llo h (s.a .v .) « C h a q im c h ila r ja n n a tg a
kirm aydilar», deb uzil-kesil aytganlar. Aksincha, kishilarning orala- 
rini isloh qilib yarashtirish, xushm uom ala bilan uzilgan rishtalam i 
bog‘lash islom dinida yuksak savob sanaladi.
M a ’lu m k i, d in iy e ’tiq o d k ish ila r u c h u n k a tta tarb iy av iy
aham iyatga ega. U ham m a vaqt kishilarning huquqiy m as’uliyatidan 
ustun kelgan. Diniy g‘oyalarning ta ’siri kuchli bo‘lgan barcha davrlarda 
Islom dini inson m a’naviy kam olotini to ‘g‘ri yo‘lga soluvchi asosiy 
o m illa rd a n biri b o ‘lgan. Shu bois Islom dini h a r bir m o‘m in 
b a n d ad an O llohning yagonaligini tan olishnigina emas, balki inson 
b u tu n h a y o t f a o liy a tid a O llo h n in g iro d a s ig a , M u h a m m a d
Payg‘am barning yo‘l-y o ‘riqlariga b o ‘ysinishni ham talab qiladi.
H adislarda inson m a’naviy kamolotida muomala madaniyati bilan 
bog‘liq barch a diniy m uam m olarga e ’tibor qaratilishi barobarida 
um um bashariy m uam m olarga ham katta o ‘rin beriladi. Boshqa dinga 
e ’tiq o d qiluvchi kishilarni kam sitish, la’natlash, so‘kish va haqorat 
qilish m usulm onchilikda katta g un o h hisoblanashi buning yaqqol 
isbotidir. B uxususda Rasululloh (s.a.v.) aytadilar: «Kimki m o‘m inni 
la’natlag‘aydir yokim kofirlikda ayblag‘aydir, uni o ‘ldirgan barobarida 
gunohga qolg‘aydir!»-deganlar1. Shuningdek, kim da kim birovni 
qarg‘asa yoki la’nat aytsa, og‘zidan chiqqan so‘z osmonga qarab
1 Qarang: Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buhoriy. Hadis.
4-kitob. Qomuslar Bosh tahririyati, 1997. 526 b. 95 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

intiladi, undan chiqqan sassiq hidga osm on eshiklari bekilib, chiqib 
ketishga yo‘l topa olm agach, qarg‘ish yoki aytilgan la’nat haq bo‘lsa, 
aytilgan kishiga borib tegadi, agar nohaq boMsa, aytgan kishining 
o ‘ziga uradi - degan hadislar mavjud. Bu Islom dinida m uom ala 
m adaniyati insonparvar g‘oyalar bilan y o ‘g ‘rilganligidan dalolat 
beradi. D arhaqiqat, insonlarning bir-biriga la’nat aytib, qarg‘ashlari 
nokom illik belgisidir. O dam larning og‘zidan chiqqan xunuk so‘zlar 
bevosita haqoratlangan kishilaming jismi va ruhiga o ‘rnashib pirovardida 
o ‘sha odam ning qalbiga singib borishini bugungi zam onaviy fan va 
ta ’limotlar isbotlamoqda (Bu borada ruhiy tahlil falsafasidagi fikrlami 
misol qilib keltirish o ‘rinlidir).
«Shar'iy hukm larda, Q u r’oni Karim va hadislarda o ‘rtaga q o ‘- 
yilgan k o ‘plab axloqiy fazilatlar tizim lari h ar bir m usulm on rioya 
qilishi shart b o ‘lgan burch sifatida k o ‘rsatilgan - deb t a ’kidlaydi 
faylasuf E.Yusupov, - Shariat qoidalariga iym on va e ’tiq o d bilan 
rioya qilish asrlar davom idajam iyatda adolat, halollik, insonparvarlik 
g‘oyalari barqaror turishiga olib kelgan»1. Shu bois Islom da axloqiy 
taraqqiyot va m uom ala m adaniyatining m uhim o m illaridan biri 
bekorchi so‘zlar, g‘iybat gaplar, yom on qiliqlardan uzoq b o lish d ir. 
Bu borada Islom dini yaxshi m uom alani ro ‘yobga chiqarish uchun 
y a x sh i h a m s u h b a t to p is h va u n in g v o s ita s id a m u o m a la n i 
m ustahkam lashni taklif etadi.
Aytish m um kinki, Islom dinida ib o d atn in g m ohiyati ham
yaxshiso‘zlik va yaxshilik e ’tiqodlariga qaratilgan. Til yaxshi-yonion 
gaplarni so‘zlaydi, agar qalb shahvat va g ‘aflat bilan to ‘lgan boMsa, 
bu n i baxtsizlik a lo m a ti, deb bilish lozim . C h u n k i ib o d atd an
ko‘zlangan maqsad — yom onlikdan xoli b o ‘lish. Bu esa o ‘zini til va 
so‘z orqali nam oyon etadi. Islom m anbalarida ushbu masalaga te- 
gishli bir rivoyat keltiriladi. Ya’ni, bir kuni bir yaxshi kishi ko‘chadan 
o ‘tib borayotganida bir necha hayosiz kishilar orqasidan yom on 
so‘zlar ila so‘kib qoldilar. Bu kishi ularning so‘zini eshitadi va qo‘lini 
ko‘tarib: «Yo Rab, bu nodonlarg‘a o‘zing aql bergil va to ‘g ‘ri yo‘lg‘a 
solg‘il!»-deb duo qiladi. Bu holdan xabardor bir kishi so‘raydiki, 
«N im a uchun siz ul kishilarning haqqig‘a yaxshi duo qildingiz?»- 
deb. U kishi: esa «Ey birodar, har kim o 4zida borini berur. M enda 
yaxshilik bor edi, shuni berdim , onlarda yam onlig‘ bor ekan, oni
1 M a’naviy kam olot omillari. Т.: Universitet nashriyoti, 1995. 10 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berdilar. 0 ‘zingda yo‘q narsani qaydan olib berursan, har kim 
qilganicha to par, yam onning yam onlig‘i o ‘z boshiga etar», - deb 
javob berdi. Bu rivoyat Islom dinining iym on qalbda deb e ’tirof 
etishining real isbotidir.
D arhaqiqat, islomiy m anbalarda iymon qalbdadir deb ta ’kid- 
lanadi. Biroq uni so‘z bilan ifoda qilmasa, foydasi yo‘q. Vaholangki, 
na m o z ham am aldir, u h am m uqaddas so‘zlardan tashkil topgan. 
Inso n «so‘zning aham iyati yo‘q» deyishi bilan o ‘z -o ‘zingni inkor 
etad i. C h unk i shu fikrni ham so ‘z bilan ifoda qilayotganligini bil- 
m ay qoladi.
Y u q o rid ag ilard a n xulosa ch iq arad ig an b o is a k , Islom dini 
insonlam i shirinso‘z b o ‘lishga chaqirishi bejiz emas. Zero, Q ur’onda 
«Bandalarim ga aytgin, ular eng go‘zal b o ‘lgan narsani aytsinlar. 
A lbatta, shayton oralarini buzib turadi» (A1 lsro surasi, 53 oyat)1. 
O lloh m ana shu oyatda m usulm onlam i o ‘zaro suhbatlarida, gap- 
so‘zlarida shirinso‘z b o ‘lishga buyuradi. Agar ular buyruqqa itoat 
etm ay, yom on so ‘zlarni ixtiyor qilsalar, albatta, shayton oralarini 
buzadi va natijada yom onlik va dushmanlik sodir bo‘ladi. Q ur’onning 
B aqara surasi, 83-oyatida esa O lloh aytadiki, “Va odam larga yaxshi 
gaplar ayting”2.
B un d an tash qari, O lloh tao lo kishilarni huda-behuda baqi- 
raverishlarini inkor etadi, aksincha, ularni past ovoz bilan so‘zlashga 
undaydi. Shirinso‘zlikning asosiy sharti ham shuni taqazo qiladi. 
Z ero, garchi chiroyli m aqtov b o ‘lsin, u baqirib aytilsa, xunuk so‘zga 
aylanadi. Islom ovozini baralla q o ‘yib baqirib-chaqirib so‘zlashni 
esa, e sh a k n in g h a n g ra sh ig a o ‘h sh atad i. O llo h k ish ilar bilan 
so‘zlashayotganda, m uom ala qilayotganda ochiq yuzli bo ‘lishni 
b u y u ra d i va q o ‘p o llik d a n q a y ta ra d i. O llo h p ay g ‘a m b a rim iz
M u h am m ad salollohu alayhi vasallamga qarata shunday deydi: 
«O llohning rahm ati ila ularga muloyim b o ‘ling. Agar q o ‘pol, qalbi 
q attiq b o ‘lganinggizda, atrofinggizdan tarqab ketar edilar». (Oli 
im ron surasi, 159-oyat).
Islom dini m usulm onlarga h ar doimo hushm uom ala, shirinso‘z 
b o ‘lishlarini eslatadi, q o kpol va yom on so£zdan tiyilishni aytadi. Hatto
1 Qur’oni Karim. Т.: Cho‘lpon nashriyoti, 1992. 199 b.
2 Qur’oni Karim. Т.: Cho‘lpon nashriyoti, 1992. 12 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shirinso‘zlikni ibodatdan ustun q o ‘yadi. Bu borada q o ‘yidagi rivoyat 
fikrimizni isbotlaydi.
K unlardan bir kuni payg^m barim iz um m atlaridan biri m ahal- 
lasida istiqomat qiladigan bir ayoldan nolib so‘raydi «Yo, Rasululloh! 
Bizning m ahallada bir xotin bor. K unduzlari ro ‘za tutadi, kechalari 
uyg‘oq, ibodat qiladi. Faqat q o ‘shnilari bilan yaxshi m uom alada 
emas. Ularga xunuk gaplar gapiradi. Bu ayolning fe’l-atvori xususida 
nim a deysiz? - deydi. Shunda Rasuli A kram (s.a.v.): - U xotinda 
hech ezgulik yo‘q. U jahannam ga borg‘uchidir, - deydilar. O dam lar 
orasidagi m uom alada Q ur’on m ana shu odoblarni o ‘rgatadi. Bu 
narsalar hayotda tinchlik va baxt-saodat orzu qilgan har bir jam iyat 
uchun zarurdir.
U m um jahoniy dinlarda m uom ala m adaniyatiga doir fikrlarimizni 
quyidagi jihatlar orqali xulosalash m umkin:
- m uom ala m adaniyatining diniy-axloqiy asoslari m ohiyatan 
insonparvar b o ‘lib, u ilmiy m anbalarga tayanib ish ko ‘radi;
- m uom ala m adaniyatining diniylik shakli dunyoviylik shaklini 
inkor etmaydi, balki uning ko‘rinishlarini uyg‘unlikda rivojlantirishni 
talab etadi.
- diniy-axloqiy asosga ega b o ‘lgan m uo m ala m adaniyatining 
shartlari bevosita axloqning m ezoniy tushunchalari biJan ham ohang 
b o ‘lib, ular bir-birini inkor etmaydi.
- yaxshi so‘z va yaxshi m uom ala o ‘rtasida dialektik aloqadorlik 
mavjud b o ‘lib, uning hosilasi diniy m anbalarning asosini tashkil 
etadi.
- diniy m uom ala m adaniyatida so‘z va so‘zning kuchiga alohida 
e ’tibor qaratiladi, so‘z e ’tiqod q o ‘yuvchilarning najot topishi uchun 
asosiy vosita vazifasini bajaradi.
- u m u m jah o n iy d in la r iym onni q a lb d a deb e ’tir o f qilishi 
barobarida, uni yaxshi so‘z, xushm uom ala bilan ifoda etishni h ar 
tom onlam a yoqlaydi.