Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

Takrorlash uchun savollar:
1. M uom ala m adaniyatidagi axloqiy m e’yorlarni ko‘rsating?
2. X ushfe’llikning axloqiy xatti-harakat ekanligini tushuntiring?
3. Axloqiy m e’yorlarning m uom ala madaniyatidagi ko‘rinishlarini 
izohlang?
4. M uom alada yuzaga keladigan ziddiyatlar nimaga bog‘liq?
5. Ziddiyatlarning qanday k o ‘rinishlari mavjud?
6. Ziddiyat turlari bir-birid an nimasi bilan farqianadi?
7. M uom ala jarayonida ziddiyatlar qanday yuzaga keladi?
8. Z iddiyatlarni keltirib chiqaruvchi om illam i ko ‘rsating?
Amaliy mashg‘ulot savollari:
1. Axloqiy m e ’yorlarning o ‘ziga xos xususiyatlari.
2. M uom ala m adaniyatida axloqiy me’yorlar.
3. X ushfe’llik, xushm uom alalik, hayo-ibolilik, beozorlik m uo­
m ala m adaniyatining axloqiy m e ’yorlari sifatida.
4. M uom alada yuzaga keladigan ziddiyatlar.
5. Jam iyatdagi ziddiyatlarning turlari va bartaraf etish usullari.
6. Ichki va tashqi ziddiyatlarning o ‘ziga xos xususiyatlari. Ziddiyatli 
holatlar.
7. M uom ala m adaniyatidagi ziddiyatlar.
8. Ziddiyatlarning ijtimoiy-psixologik asoslari.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3-BO B. M UOMALA MADANIYATINING 
DINIY-AXLOQIY ASOSLARI
3.1. Budda va xristianlik dinida muomala 
madaniyatining xususiyatlari
lnsoniyat yaratgan m a’naviy m adaniyat yaxlit bir butunlikdir. 
D in, falsafa, adabiyot, san’at va hokazo — bularning ham m asi shu 
m uazzam daraxtning shoxlari, uning ildizi esa xalqning ijodi, 
dunyoqarashi va fikriy kashfiyotlaridir. Qaysi bir xalqning og‘zaki 
yoki yozm a yodgorligini olib qaram ang, unda insoniyat xotirasida 
saqlanib kelayotgan afsonalar, hayotiy hikm atlar qaym og‘i — insoniy 
tafakkur in ’ikosini k o ‘ramiz. M uqaddas kitoblar Avesto, Rigveda, 
Tavrot, Zabur, Injil va Q u r’on ham ana shunday m ingyillar ichida 
yig‘ilib, sayqal topgan ilmiy-badiiy tafakkur hosilasi m isoli o ‘lm as 
manbalardir.
Buddaviylik - dunyoviy dinlam ing eng qadim iysidir. U nasro- 
niylikdan 5 asr a w a l, islom dan esa 12 asr avval vujudga kelgan. 
K o ‘plab Osiyo m am lak atlarining ijtim oiy h a y o ti, m ad a n iy a ti, 
san’atida buddaviylik katta rol o ‘ynagan.
Buddaviylikka bag‘ishlangan istalgan kitobda o ‘zini «yorqin yuqori 
bilim», «kuzgi haqiqat» m a’nosini anglatuvchi Budda (sanskritcha 
«byddha») deb atagan sayohatchi Siddxartxa hayoti haqida diniy 
a n ’anaga asoslangan hikoya bilan tanishish m um kin.
Buddaviylik dinining yuzaga kelishiga qadar H indistonda original 
diniy ta ’lim ot, m adaniyat va a n ’anaga ega edi. M urakkab ijtim oiy 
aloqalar va yuqori shahar m adaniyati M esopotam iya va Q adim gi 
Misr m adaniyatining qadim iy o ‘choqlari bilan bog‘liq edi. Agar 
xarrapa m adaniyati (mil.avv.3 m inginchi yil o ‘rtalari) davri dinida 
so‘nggi diniy tasavvurlarga taalluqli elem entlar aniqlangan b o ‘lsa, 
ikkinchi ming yillikda esa, birinchi mingyillik boshida adabiy shakl- 
lanishni olgan m uhim diniy a n ’analar yig‘ila boshladi. V edachilik 
yoki veda dini so‘nggi hind dinlari, ju m lad an , buddachilik u ch u n
xarakterli jihatlarga ega edi. Vedachilik hind jam iyatida antogonistik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ziddiyatlarning qiyosi rivojlanganligini ifodalagan. M iloddan awalgi 
birinchi m ing yillik o ‘rtalariga keiib, bu patriarxallik jihatlari bud- 
daviylikning yuzaga kelishi asosiy sabablari hisoblangan va ijtimoiy 
m unosabatlardagi yirik siljishlarning keskin ifodalangan qaram a- 
qarshiliklarning yuqorisiga ko ‘tariladi.
Yangi diniy ta ’lim ot belgilari dastaw al, buddaviylik a n ’anasiing 
ko‘rsatishicha, m onaxlar tom onidan o ‘z shogirdlariga og‘zaki tarzda 
uzatilgan. U la r m illoddan aw alg i XXI asrda adabiy shakllanishni 
boshladi. M iloddan aw algi 80-yilda Shri-Lankada yaratilgan va 
keyinchalik «tirpitaka» (sanskritcha «tripitaka») «qonunning uch 
savati» deb nom olgan buddaviylik diniy adabiyotining paliyga 
to ‘plam i saqlanib qolgan.
Ilo h iy o tch i-ru h o n iy lar «Buddizm falsafasi» deb ataluvchi asosiy 
diniy aqidalarning m antiqiy «asoslanishi»ni ishlab chiqdilar. Ilohiy 
m ahorat ko‘pgina m onaxlarning mulki b o ‘lib qoldi. Bir vaqtning 
o ‘zida buddizm ning boshqacha, axloqiy-diniy marosim tom oni, yoki 
h a r b ir o d a m n i a z o b -u q u b a tla r yakuniga olib kelishi m um kin 
bo‘lgan «уо‘1» rivoj topdi. Bu yo‘l shaxsni m a’naviy kamolga yetishida 
ko‘p asrlardan beri sof g‘oyaviy quroli va shaxslararo m unosabat- 
ning o ‘ziga xos shakli hisoblangan.
D aysetsu Sudzukining yozishicha, buddizm da m uom alaning 
m aqsadi nodonlikka nisbatan erkin b o ‘lish. Erkinlik ostida u barcha 
ijodiy va ezgu im pulslarning erkin o ‘rinini nazarda tutadi. «Odatda, 
biz shunchalik ojizm izki, ya’ni baxtli boMi sh va bir-birini sevish 
uchun barcha zarur sifatlarga ega ekanligimizni bilmaymiz. Xabarsizlik 
buluti tarqalib ketganida osm onning chegarasiz bo ‘shlig‘i ochiladi 
va biz birinchi b o lib o ‘zim izning so f mohiyatimiz tabiatini anglab 
etamiz. O datda, kurash natijasi «abadiy ha» hisoblanadi. Pessimizmni 
oqlovchi jih a tla r mavjud: hayot bizning ko‘pchiligimizga kurashni 
ifodalaydi. Agar hanuzgacha hayot kurashning u yoki bu tom oni 
hisoblansa, u holda u azob-uqubatdan boshqasi bo‘lmaydi. Axir 
kurash ikkita tu g ‘ma kuchlarning duch kelishini anglatm aydim i? 
Agar hayot u ch un kurash boy berilgan bo‘lsa, natija o ‘lim dir, o ‘lim 
esa, dunyodagi eng dahshatli narsadir. Agar o ‘lim g ‘olib kelsa ham 
inson yolg‘iz qoladi, yolg‘izlikka esa, kurashga qaraganda um um an 
chidab b o ‘lmaydi. 0 ‘zga yo‘l y o ‘q. Inson buni anglay olmasligi 
m um kin va zavqlanishda davom etadi, am m o bu hayotda mavjud 
narsalarning asosli holatini o ‘zgartirmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xristianlik - yunoncha so‘zdan olingan b o ‘lib, christos «pesho- 
nasiga moy surilgan odam », «messiya» m a ’nosini bildiradi. U 
m iloddan avvalgi I asrda Falastinda iudaizm ning sek talarid an biri 
sifatida yuzaga keldi. lud aizm bilan dastlabki bo g ‘liqlik xristianlik 
dinining tub m ohiyatini tushunib yetishda favqulodda aham iyatga 
ega. X ristianlik Falastin va 0 ‘rta Yer dengizi y ahudiylari orasida 
tarqalib, boshqa xalqlar orasida ham e’tiqodchilarga ega b o ‘ldi. Aytish 
m u m k in k i, x ristia n lik n in g yuzaga kelish i va ta rq a lis h i a n tik
sivilizatsiyaning c h u q u r inqirozi davriga t o ‘g‘ri keldi. X ristianlik 
ta ’limoti ko‘pchilikni jalb qildi. U o‘z e ’tiqodchilariga ichki qutulish 
y o ‘li -buzilgan, g u n o h ga b o tg an d u n y o d a n k e c h ish y o ‘lin i ta k -
lif qildi. Biroq ilk x ristian lik ja m iy a tla riy o q o ‘z a ’z o la rin i n a fa - 
qat o ‘zi haqida, balki bu tun dunyo taqdiri haqida, nafaqat o ‘zining 
qutqarilishi, balki b u tu n dunyoni qutqarish h aq ida ibodat qilishga 
o ‘rgatdilar. 0 ‘shandayoq xristianlikka xos b o ‘lgan universalizm
paydo b o ‘ldi. Jam iyat a ’zosi b o ‘lib tu rli m illatdagi inso nlar h a m
hisoblandi. «Elm en ham , Iudey ham yo‘q!» degan Yangi tezis X udo 
old id a b a rc h a e ’tiq o d c h ila r teng ek an lig i m a ’lu m q ilin d i va 
xristianlikning dunyoviy din sifatidagi keyingi rivojini aniqlab berdi. 
Rivojlanishning keyingi bosqichida «cherkov» tushunchasi katta o ‘rin 
egalladi: «ba’zi x ristian lar adashishi m u m k in , a m m o ch erkov 
adashm aydi» - degan aqida shakllandi. C h erk ov Isoning o ‘zi 
apostollar orqali M uqaddas Ruhni berish haqidagi tezisga asoslanadi. 
Xristianlik iudaizmdagi Yagona Xudo g‘oyasini rivojlantiradi. Barcha 
m avjudot va p re d m e tla r U to m o n id an y aratilg an va u larn in g
h a m m a si ilo hiy ix tiy o rn in g erkin h a ra k a ti b ila n y a ra tilg a n . 
X ristianlikning 2 ta m arkaziy dogm alari X u d on inn g u ch birligi 
(triedinstvo) haqida gapiradi. Birinchisiga k o 'ra , X udoning ichki 
hayoti uch «ipostas» yoki shaxslar m unosabatidir: O ta, 0 ‘g‘il 
yoki Logos va M uqaddas Ruh. 0 ‘g‘il O tadan «tug‘iladi», M uqaddas 
Ruh O tadan «chiqib ketadi». Inson xristianlik t a ’lim otiga k o ‘ra, 
Xudoning “ob razi” va “ ko ‘rinishi” ni ifoda etuvchi zot sifatida 
yaratilgan. Lekin ilk insonlar tom onidan qilingan g unoh insonnning 
Xudoga o ‘xshashlik sifatlaridan m ah ru m qildi. Shuning u chun 
xristianlikda a z o b -u q u b a tn i to zalovchi ro lin i t a ’kidlab, in so n
«
0
‘zining xoch (krest)ini qabul qilib», o ‘z - o ‘zidagi va olam dagi 
yovuzlikdan qutulishi m um kin, degan d a ’vat uqtiriladi. Bu bilan
inson nafaqat X udoning buyruqlarini bajaradi, balki uning o ‘zi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X udoga yaqin b o ‘ladi. Bu qarashda insonga faqat xristianlik uchun 
x arak terli b o ‘lgan «sir» tushunchasi aloqadordir. Bu, eng aw a lo , 
c h o ‘q in is h , p ric h a s tie (p ric h a s h c h e n ie m a ro sim id a is te ’m ol 
q ilin ad ig an bir turli vino va n o n ), tavba qilish, nikoh, soborovanie 
(ch erk o v o d a ti b o ‘yicha oMayotgan yoki og‘ir yotgan odam ning 
b a d a n in i zaytun yog‘i bilan m oylash)dir. X ristianlikda sinalgan 
qu v g‘in la r u n in g d u ny o q arash i va ruhida c h u q u r iz qoldirgan. 
X r is tia n lik k a e ’tiq o d q ilu v c h i sh ax slar tu rli xil q iy n o q la rg a
so lin g an lig i, u larn i x ristian lik d a m uqaddas deya hisoblashgan. 
U m u m a n , azob chekkan odam ideali xristianlik etikasida markaziy 
hisoblangan.
D avrlar o ‘tishi bilan zam on va m adaniyat nafaqat sharoitni, 
balki xristianlikning siyosiy-g‘oyaviy kontekstini ham
0
‘zgartirdi. 
N atijad a xristianlikning o ‘zaro raqobat qiluvchi «mazhablari» paydo 
b o ‘ldi. D em ak, kundalik am aliyot haqidagi bahslar bu erda XYII 
asrda ixtilofni yuzaga keltirdi. G ‘arbda papachilik mafkurasi va aha- 
m iyati o ‘rta asrlarda katta qarshilikni yuzaga keltirdi. XYT asr boshi- 
ga kelib bu qarshilik reform atsiya harakatida qaror topdi.
C herkov ixtiloflari sabablari ju d a ko‘p va m urakkabdir. Shu­
ningdek, bularning bosh sababi b o ‘lib inson gunohi, sabrsizlik va 
inson erkiga nisbatan hurm atsizlik hisoblanadi. Ayni vaqtda, G ‘arb 
va S harq cherkovlari rahbarlari ko ‘p asrlik adovatning yom on oqi- 
batlarini engishga intilyaptilar. Shunday qilib, 1964-yilda Rim Papasi 
Pavel YI va K onstantinopol patriarxi Afinagor tantanali tarzda XI 
asrda h ar ikkala cherkov vakillari tom onidan o ‘qilgan o ‘zaro lan’atni 
b a rta ra f etdilar. G ‘arb va Sharq xristianlarining o ‘zaro gunohli 
m unosabatlarini yengishning boshlanishi belgilab q o ‘yilgan. XX asr 
b o shlarida ekum enik harakat (yunoncha «eyumena» - borliq) deb 
nom lanuvchi harakat keng tarqaldi.
N asroniylik dinining m uqaddas kitobi «Injibda so‘zning qud- 
ratiga katta e ’tibor qaratilgan. U n da og‘izdan chiqqan h ar bir nojo‘ya 
so ‘z harom ga tenglashtiriladi. Bu xususda Iso alayhissalom deydi: 
«Og‘izga kiradigan h ar bir narsa qoringa o ‘tib, kerak joydan chiqib 
ketishini hali ham tushunm adingizm i? Biroq og‘izdan chiqadigan 
narsalar esa yurakdan chiqadi. A na shular insonni harom qiladi. 
Y om on fikrlar, qotillik, fahshu-zino ishlari, o ‘g‘rilik, soxta guvohlik 
va haqo ratlar bari yurakdan chiqadi. Yuvilmagan qo‘llar bilan ovqat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yeyish insonni harom qilmaydi, ana shular insonni harom qiladi»1. 
Yana bir joyda «Odamlar sizga qanday m uom ala qilishlarini istasangiz, 
siz ham ulaiga shunday muomalada b o ‘ling. Tavrot va payg‘am barlar 
ta ’lim otining m ag‘zi shundadir»2 - deyilgan.
Buyuk tarixiy burilishlar davri m afkurasini belgilagan jah o n iy
dinlar insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida yangi m a’naviy- 
ruhiy zarurat, flkriy va hissiy izlanishlar ehtiyojiga javob tariqasida 
paydo b o ‘lganligi sababli m ad an iy -m a’naviy hayotning h am m a 
sohasini qam rab olib, ijodiy ko‘ta rilish , in so n larn in g tu rm u sh
tarziga, hayot faoliyatiga ta ’sir ko‘rsatib keldi. Bu jarayon dindoshlar 
va o ‘zga din vakillari bilan b o ‘ladigan m unosabat — m uom ala 
m adan iy atig a h am t a ’sir etdi: so‘z in so n n i fazilat, y axshilik, 
m uom alaga yo‘naltirish uchun da’vat vositasiga aylandi. Shu bois 
ch iro y li so ‘z, sh irin m u o m ala, x u sh ta b a ssu m u m u m ja h o n iy
dinlam ing m uqaddas kitoblarida alohida aham iyatga ega b o ‘ldi.