Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

Ziddiyatlarning bosqichlari. Ziddiyatlar o ‘ziga xos xususiyatlarga 
ega boMsa-da, um um iy o ‘tish bosqichlariga ega:
1 -b o sq ic h - q a r a m a - q a r s h i m a n f a a tla r , q a d r i y a tl a r va 
m e’yorlam ing salohiyatli shakllanishi;
2-bosqich - potensial ziddiyatlardan real holatga o ‘tish;
3-bosqich - ziddiyatli xatti-harakatlar;
4-bosqich - ziddiyatning hal bo‘lishi.
Ziddiyat tuzilmasi. H ar bir ziddiyat aniq tuzilm aga ega. H ar 
qanday ziddiyatda ziddiyatning obekti mavjud boMib, u tashkiliy 
yoki texnologik ham da m ehnat haqini to ‘lash, tom o nlam ing shaxsiy 
yoki ishbilarmonlik xususiyati bilan b og ‘liq. Ziddiyatning keyingi 
elem enti, maqsadi, ishtirokchilam ing subyektiv m otivlari, ularning 
m oddiy, m a’naviy qarashlari bilan bogMiq jaray o n hisoblanadi. 
Shuningdek, ziddiyat opponentlar, aniq shaxslar m avjudligini ham
e ’tiro f etadi. Shu bilan birga, ziddiyatda bahona va asl sababni ajrata 
olish nihoyatda m uhim .
R a h b a r-a m a liy o tc h i h a r doim s h u n i e sd an c h iq a rm a slig i 
lozim ki, ziddiyatning m azkur elem entlari m avjud ek an , u larn i 
b artaraf etish mushkuldir. Ziddiyatni kuch ishlatish yoki m urosaga 
keltirishga harakat, boshqa insonlam i m azkur jarayonga q o ‘shilishi 
ziddiyatni yanada keskinlashtirib, vaziyatni m urakkablashtiradi. 
D em ak, ziddiyatni, hech b o ‘lm aganda, bir unsurini yo ‘qotishga 
erishish lozim.
M utaxassislar tom onidan insonlarning ziddiyatli vaziyatlardagi 
xatti-harakatlari, hal etish y o ‘llari ishlab chiqilgan. A w alam bo r, 
insonning m uom ala jarayonidagi ziddiyatli vaziyatini olib qaraylik. 
Y u q o rid ag i b o ‘lim la rd a a y tg a n im iz d e k , in s o n la rn in g o ‘z aro
m unosabatidagi m uom ala jarayoni uch am alni taqozo etadi. Bular - 
idrok etish, hissiyotlar, axborot almashinuvchi. Ziddiyatli vaziyatlarda 
m uhim ahamiyatga ega bo‘lgan quyidagi asosni ko‘rsatib o ‘tish m aq- 
sadga muvofiq.
Ijtim oiy-psixologik asoslar. Bu boradagi dastlabki qiyinchilik 
sizning qarashlaringizn ing boshq alar fikriga m os kelm asligida 
ko‘rinadi. Insonlar xohlagan narsalarini ko 4rishni istaydilar. Istagan 
dalillardan faqatgina o ‘zimizga keraklisini olib, qolganlarini xato deb 
o ‘ylaymiz. Lekin, ayni paytda, boshqaning fikrini tush un a olish 
unga q o ‘shilish degani emas. Bunday holatlar ziddiyatni kamaytirishi 
mumkin. Shuningdek, ikkinchi tom onning fikr-m ulohazalarini salbiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jih a td a n talqin etish kerak emas. Chunki bu holat ziddiyatni yanada 
kuchaytiradi. O datda bunday holatlarda bizga nisbatan aytilgan salbiy 
fikr o ‘m in i bosishni istab, shu kabi javob beram iz. Shu bilan birga, 
berilgan javob u ndan d a kuchliroq bo‘lishi kerak, deb o'ylaym iz. 
M urosaga borish, hazil-m utoyiba, mag‘lub b o ‘lgan vaziyat haqida 
eslatib turish ziddiyatli vaziyat uchun asosdir.
M uom ala jarayonida yuzaga keladigan ziddiyatlardagi keyingi 
m uam m o shundaki, insonlar m uom alada bo ‘lib, b a ’zida bir-birlarini 
um u m an tushunm aydilar, hattoki raqibingiz aniq, lo ‘nda gapirsa 
ham . Sizningcha, insonlar g o ‘yoki sizni eshitm ayotgandek. Xuddi 
shuningdek, ayrim hollarda siz h am ularni tinglamaysiz.
M uom ala jarayonidagi qiyinchiliklarni inobatga olib, E.M elburd, 
V .Zigert va L.Longe to m o n id an insonning ziddiyatli vaziyatlarda 
xatti-h arak atiarin i psixologik standart bilan mos ravishdagi modeli 
ishlab chiqildi1. Bu borada ziddiyatni konstruktiv hal etish quyidagi 
om illarga bog‘liq:
- ziddiyatni adekvat tarzda idrok etish, ya’ni shaxsiy kechin- 
m alarsiz ikkala to m o n n i ham t o ‘g ‘ri baholay olish;
- m uom alaning samimiyligi va samaradorligi, m uam m oni har 
to m o n lam a echim ini topish, ziddiyatlarda xolislikka amal qilish;
- o ‘zaro ishonch va ham korlik m uhitini yaratish. Rahbarning 
ziddiyatlarni vujudga keltiruvchi individual xususiyatlarni bihshi 
m uhim ahamiyatga ega.
P six o lo g larn in g bu b o rad ag i tad q iq o tla rin i um um lash tirib
quyidagilarni k o ‘rsatish m um kin:
- o ‘z im koniyatlarini t o ‘g‘ri baholay olmaslik, m azkur holatda 
atrofdagilarning to ‘g sri fikrlariga zid kelib, ziddiyat uchun zam in 
yaratiladi;
- ustunlik qilishga intilish;
- o ‘z fikriga sodiqlik tufayli yangiliklardan voz kechish;
- fikrlarni bayon etishda ortiqcha to‘g‘rilik, haqiqatni ayta olish;
- q a t’iylik;
- shaxs em otsional yig‘indisi - bezovtalik, darg‘azablik, qaysarlik.
1 Qarang: Зигерт В., Ланг Л. Руководить без конфликтов. М.: Эко­
номика, 1990.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ziddiyatlar yuqoridagi holatlar bilan birga ziddiyatga moyillik 
tufayli ham vujudga keladi. Shaxslararo va ijtim oiy psixologik 
m unosabatlarda fikrlarning bir-biriga mos kelmasligi shular ju m ­
lasidandir. M asalan, m a’lum bir shart-sharoitlarda faoliyat olib bo- 
ruvchi turli temperamentdagi insonlarni olib ko‘raylik. Odatiy muhitda 
xalerik va flegmatik tem peram entli kishilar ishni sam arali bajaradi- 
lar (flegmatikning favqulodda mulohazakorligi va xalerikning shid- 
dat bilan harakat qilishi).
Shuningdek, ko‘p hollarda shaxslararo ziddiyatlarning asosini 
m anfaatlarva m aqsadlar egallaydi. M asalan, korxona rahbari ishlab 
chiqarish k o la m in i kengaytirish va ish sam aradorligini oshirishdan 
m anfaatdor bo‘lsa, xodim lam i esa ko‘proq oylik m aosh qiziqtiradi. 
Bunday holat ham ziddiyatni vujudga keltiradi. Aksariyat hollarda 
ziddiyat shaxsning imkoniyatlariga nisbatan q o ‘yilgan yuqori talablar 
tufayli vujudga keladi.
Real hayotda ziddiyatning asosiy sababini bilishning K .Tom as va 
R.K lim ens tom onidan ishlab chiqilgan ziddiyatli vaziyatlarda o ‘zini 
boshqarish va ulardan chiqish yo‘llari strategiyasi bilan tanishish 
maqsadga muvofiq hisoblanadi. T adqiqotchilar ziddiyatlarda o ‘zini 
boshqarishning quyidagi usullarini ko‘rsatadilar:
Raqobatchilik.
Ham korlik.
M urosa (kompromiss).
Moslashish.
Chekinish.
Ularning fikricha, u yoki bu ziddiyatli vaziyatda boshqarish usuli 
sizning m anfaatlaringizga ham da faol yoki sust ishtirok etishingizga 
b o g liq . M azkur usullarni maqsadga muvofiq ravishda ishlatish 
yuzasidan quyidagi tavsiyalarni havola etam iz: