Xалқаро муносабатлар тарихи

Мавзуга оид муаммолар: 
Қадимги Шарқда шакллана бошлаган халқаро муносабатларга сизни баҳонгиз? 
Қадимги Грециядаги дипломатик протоколларга муносабатингиз қандай? 
Қадимги Римдаги халқаро алоқаларнинг шаклиги муносабатингиз қандай? 
Биринчи савол: Халқаро муносабатлар ва дипломатия Қадимги Шарқда. 
1-савол юзасидан дарс мақсади: 
Қадимги Шарқда шакллана бошлаган халқаро муносабатлар ва дипломатия тўғрисида талабаларга 
тушунча бериш ва уларда мустаҳкам тасаввур ҳосил қилдириш. 
Идентив ўқув мақсадлари: 
1.1.Қадимги Шарқдаги халқаро ҳолатни кўрсатади. 
1.2.Қадимги Ҳиндистондаги дипломатик хизматини тахлил қилади ва шархлайди. 
1.3.Қадимги Хитойдаги дипломатияга баҳо беради. 
1-саволнинг баѐни* 
Қадимги Шарқ тарихи биз учун айрим миқдорда ҳужжатларни, яъни дипломатик мактублар, 
шартномалар ва бошқа халқаро аснодларни сақлаб қолди-ки, улар қадимий шарқ подшоликлари 
ўртасида жадал алоқалар мавжуд бўлганидан далолат беради. 
Милоддан аввалги 3 мингликни ўзида мисрликлар қўшни мамлакатлар билан муносабатлар 
ўрнатишга уринганлар. VI – нчи авлод подшолар даврида (XXV аср м.а.) мисрликлар пуни 
мамлакатига (Қизил денгизнинг жанубий соҳили) элчилик экспедиясини юборганлар. 
2-нчи минг йилликнинг (м.а.) бошларига келиб Мисрни қўшни давлатлар билан алоқалари 
жадаллашиб боради. Подшох саройида, ўзга элларга элчи сифатида юбориладиган махсус 
хизматчилар тоифаси пайдо бўлди. 

---

10 
XVIII авлод даврида (м.а. 2 минг йилликнинг ўртасида) Миср, Қадимий Шарқнинг халқаро 
ҳаѐтида биринчилар ролини ўйнади. Мисрликлар Митания, Вавилон, Ассирия, Хеттлар давлати, 
Крит подшолиги, Эгей ороллари ҳамда Сурия ва Фаластин князлари билан алоқаларни ўрнатди. 
Мисрда, дипломатик ѐзишмалар билан ташқи ишлар бўйича тузилган махсус давлат маҳкамаси 
шуғулланар эди. 
Қадимий Шарқ дипломатиясига оид хужжатлар орасида Миср Фиравни Рамсес II нинг 
Хеттлар подшоси Хаттусил III билан 1296 йилдаги (м.а.) Аль– амарн ѐзишмаси ва тузилган 
шартномаси алоҳида диққатга сазовор. 1887 – 1888 йилларда Амарна деб номланган жойда (Ўрта 
Мисрнинг, ўнг соҳили) XVIII авлод Фиравнлари Аменхотеп III нчи ва унинг ўғли Аменхотеп IV 
инчига (2-нчи минг йиллик ўртаси, XV – XIV аср м.а.) қарашли дипломатик ѐзишмалари архиви 
топилди. 
*Холлиев А., Татўбоев А. ларнинг «История международнўх отношений и дипломатии (учебно –методическое пособие)» Ташкент. 2002 г. Таржима қилиниб фойдаланлган. 
Аль-амарн архивининг аксарият қисмини фиравнга қарам бўлган Сурия ва Фаластин 
князларининг мактублари ташкил этади. Мактубларнинг асосий мазмуни: ўзаро салом – аликлар, 
илтифотлар, қуда – андачилик тўғрисида музокаралар, ҳарбий ѐрдам, олтин ва совға-соломлар 
юбориш борасида илтимослар, шикоятлар ва ҳоказолар. Мактубларда карвонлар юборилганлиги 
тўғрисида ҳам маълумотлар мавжуд. 
Аль – амарн архивида Вавилон ва Миттан подшоларининг Аменхотеп III-нчи ва Аменхотеп 
IV-нчи номларига юборилган дипломатик мактублар ҳам сақланиб қолинган. 
Мисрни Вавилон ва Миттан билан яқинлашувига милоддан аввалги XIV асрда қудратли 
давлатга айланган Хетт подшолари томонидан таҳдид мажбур қилди. 
Милоддан аввалги XIV – XIII асрлар Хеттлар ва Миср ўртасида бўлиб ўтган урушлар билан 
тўла. Ушбу урушлар ҳар иккала тарафни ҳам заифлаштирар эди. Умумий заифланиш ва 
ассирияликларни ҳамла эҳтимоли, уруш ҳолатида бўлган тарафларни 1296 йил милоддан аввалги 
дўстона келишувга имзо чекишга мажбур қилди. Ушбу тинчлик келишуви XIX авлод Фиравни 
Рамсес II ва Хеттлар подшоси Хаттусил III томонидан имзоланди. Келишув 3 хил ѐзув 
кўринишида сақланиб қолган – иккита Миср тахририда Карнак ва Рамсей шаҳарларида) ва 
биттаси Богаз – Кѐ деган жойда топилган Хетт тахрири. Нафақат келишувнинг матни, келишувдан 
олдин бўлиб ўтган музокаралар тўғрисидаги хабарлар ҳам сақланиб қолинган. 
Дипломатик мактублар ва элчихоналар билан айрибошлаш юқорида эсга олинган 
шартномалардан кейин ҳам давом этган. Ёзишмалар нафақат подшолар балки маликалар ўртасида 
ҳам амалга оширилган. 
Қадимий Шарқ дипломатияси ва халқаро ҳуқуқ намуналаридан бири Ману (I аср м.к.) 
қонунлари ҳисобланади. 
Хинд ривоятларига кўра, Ману қонунлари – илоҳий кучга эга ва орийларнинг аждодлари 
сифатида танилган афсонавий Ману даврига тўғри келади. Ўзининг хусусиятига кўра Ману 
қонунлари тижорат ва ҳарбий иш, сиѐсат, халқаро ҳуқуқга доир Қадимий Ҳинд қарорларидан 
иборат. Ушбу қоидалар милоддан аввалги 1 минг йил давомида шаклланган. 
Хинд ҳукмдорлари, нафақат турли қадимий Хинд давлатлари подшолари билан, балки Хинд 
ярим оролидан ташқарида жойлашган ҳамсоя давлатлари билан ҳам олиб борган музокараларини 
ўз ичига олган фаол ташқи сиѐсатини олиб борганлар. Масалан, қудратли қадимий Хинд 
мамлакати Маурьянинг асосчиси Чандрагупта Александр Македонскийнинг авлодларидан бири 
Селевк билан ўзаро манфаатли алоқаларни ўрнатган. 
Маурья давлатининг хукмдорлари ва эллинистик давлатлари подшоҳлари ўртасидаги халқаро 
муносабатлар милоддан аввалги III асргача давом этган. Чандрагупта невараси – подшоҳ Ашок 
даврида Хинд элчилари нафақат Селевклар давлатига сафарга борганлар, айрим ҳолларда 
Македониягача ҳам борганлар. 
I-II асрларда Кушон подшолигининг Хинд хукмдорлари номидан эльчиликлар то Рим 
империясигача борганлар. 

---

11 
Император Августу ҳузурига Хинд элчиларининг келишини машҳур географ Страбон ҳам 
эслайди. Император Троян даврида (тахминан 100-нчи йил х.м.) Рим империясига хинд 
элчисининг ташрифи тарихга маълум. 
Хуанхэ дарѐсининг ўрта оқимида (м.а.II минг йилликнинг бошидан – то XII аср м.а.) пайдо 
бўлган биринчи давлатлар ягона улкан подшоликка бирлашдилар. 1-нчи мингйилликда ягона 
қадимий Хитой давлати бир қатор йирик ва майда подшоликларга бўлиниб кетди ва улар VIII 
асрдан бошлаб (м.а.) мустақил давлатларга айландилар. Ушбу давлатлар ўзаро гоҳ зиддиятда 
бўлиб, гоҳ дўстона музокаралар олиб бориб ва иттифоқлар тузиб, яқин муносабатларда эдилар. 
Қадимий Хитой давлатлари кўчманчи қабилалар хуннлар томонидан бир неча бор ишғол 
қилиндилар. Бу тажаввузлардан сақланиб қолиш мақсадида қадимий Хитой давлатлари 
ҳукмдорлари иттифоққа бирлашишга мажбур бўлдилар. 
Милоддан аввалги III аср ўртасида Цинь подшолиги хукмдори Чжэн, Хуанхэ ва Янцзў 
дарѐларининг оқими бўйлаб жойлашган ҳозирги Хитой худудининг марказий қисмини ўз 
хокимияти остида бирлаштирди. Цинь – Ши – Хуанди номини олган Чжэн, қўшни қабилалар ва 
халқларни қўл остига олиш мақсадида қатор экспедицияларни ташкил этди. 
Хань сулоласи подшолари даврида (м.а. 206-220 йил м.к.) қудратли марказлашган давлат 
ташкил топди. Ушбу замонда, Хитой идораларида ички ва ташқи сиѐсий ҳаѐтнинг муҳим 
воқеалари ѐзиб борилар эди. Хитой элчихоналарининг раҳбарлари уларга юкланган вазифаларни 
бажарилганликлари тўғрисида, ѐзма равишда тўла ҳисобот беришга мажбур эдилар ва тарихчилар 
талқинидаги ушбу ахборотлар ҳозирги замонга қадар сақланиб қолган. 
Император У-ди (м.а. 140-87 йиллар) ниҳоятда фаол ташқи сиѐсат олиб борган. Милоддан 
аввалги 138 йили у ҳарбий қўмондон Чжань Цан бошчилигидаги дипломатик миссияни олис 
бўлган «ғарбий» ерларга юборди. Ўзининг сафари давомида элчи Ўрта Осиѐ ва Эрон 
халқларининг ижтимоий ва давлат тизими тўғрисида ахборот йиғди; уларнинг ҳарбий қудратлари, 
шаҳарлари ва савдо йўллари борасида ҳам ахборот йиғди. Кўп йиллик саргузаштлардан сўнг 
милоддан аввалги 126 йили Чжань Цань ватанига қайтиб келди. 
Хитой элчилари жанубий давлатларга ҳам борар эдилар ва уларни Хитойга бўйсиндириш 
борасида ҳаракат қилдилар. Ва милоддан аввалги 111 йилда Хитой элчилари ҳаракати туфайли, 
деярли қаршиликсиз Нан – Нюэ давлати бўйсундирилди. 
Милоддан аввалги I асрда Парфян подшоларининг элчилари бир неча бор Хитойга ташриф 
буюрдилар, ва «буюк ипак йўли» да ҳаракат қилган Парфия савдогарлари тижорат ишларини 
амалга оширдилар. 
Милоднинг I асрининг охирида хуннларни мағлубиятга учратиб, уларни узил – кесил Хитой 
сархадидан узоқлаштирган Хитой саркардаси ва дипломати Бан Чао халқаро муносабатларда 
ниҳоятда фаоллик кўрсатди. Милоднинг 90-нчи йилларида Бан Чао Ўрта Осиѐнинг аксарият 
қисмини Хитой императорига бўйсиндирди ва Мервгача етиб борди. Бан Чао Ғарбий Рим 
империяси билан ҳам дипломатик алоқалар ўрнатишга уринди. Лекин, парфянларни римликлар ва 
хитойликлар ўртасида иттифоқ тузишга қаршилиги туфайли буни уддасидан чиқа олмади.