Xamsat ul mutahayyirin

QIYOSIY MALUMOT-----Alisher Navoiygacha turkiy she'riyat maydonida Atoyi, Gadoyi, Sakkokiy, Lutfiy, Hofiz Xorazmiy kabi sohibdevon shoirlar qalam tebratib, ularning aksariyati haqida Navoiy oz asarlarida ma'lumot berib otadi. Atoyi devoni faqat gazal janridagi she'rlardan iborat bolsa, Sakkokiy devonining bizgacha yetib kelgan nusxalarida 40 ga yaqin gazal va 11 (ba'zi ma'lumotlarga kora 13) ta qasida mavjud edi. Gadoyi va Lutfiy devonlari lirik janrlar kolamining bir oz kengligi bilan xarakterlanadi. Agar Gadoyi devonida gazal janri bilan birgalikda mustazod, qasida va qit'a janrlari ham mavjud bolsa, Lutfiy devoni gazal va qit'adan tashqari, qasida, tuyuq va fard kabi janrlarni oz ichiga oladi. Hofiz Xorazmiy devonida esa lirik turning jami 9 janri: qasida, gazal, mustazod, muxammas, tarkibband, tarji'band, marsiya, qit'a, ruboiy kabi janrlardan foydalanilganlikni koramiz.
Navztolik--Navoiy oz oldiga turkiy sheriyatni janrlar jihatidan mukammal bit holatga keltirishni maqsad qildi va oz devonlarida 16 janrni muvaffaqiyat bilan qolladi.Bazi janrlarning turkiy adabiyotga kirib kelishi Alisher Navoiy nomi bilan bogliq bolsa, ayrimlarining keng kolamdagi rivoji shoir adabiy faoliyati bilan bogliq.
Gazalning dastlabki namunalari VIII-IX asrlarda arab adabiyotida paydo bolgan, fors-tojik adabiyotida ilk gazal yozgan shoir sifatida Rodakiy tilga olinadi. Ozbek adabiyotida esa dastlabki gazal Rabguziyning Qisasi Rabguziy asarida (XIV asr) uchraydi. Gazalning dostonlar tarkibida uchrashi ilk bor Xorazmiyning Muhabbatnomasidan (135354) boshlanadi.
Navoiy turkiy tildagi gazal janrini ozigacha mavjud ananalardan foydalangan holda yangi bosqichga kotardi. Forsiy gazalchilikning tajriba va yutuqlarini organib, uning eng yaxshi jihatlarini turkiy gazaliyot taraqqiyotiga xizmat qildirdi. Shoir Gazalda uch kishi tavridir ul nav deb boshlanadigan bir qitasida forsigoy ustozlari Amir Xusrav Dehlaviy, Hofiz Sheroziy va Abdurahmon Jomiy nomlarini tilga olib, oz gazallarining yaratilishida bu ijodkorlar korsatgan tasirni alohida etirof etadi. Gazallaridagi irfoniy-marifiy, ishqiy va rindona mavzular badiiy talqinining ildizlariga ishora qiladi.