Xill tenglamasi uchun teskari masalalar va ularning tatbiqlari
Download 1.14 Mb. Pdf ko'rish
|
xill tenglamasi uchun teskari ma
π, λ) → +∞, (λ → −∞). Bunga asosan biror
˜ η ∈ (−∞, λ 0 ) son uchun c 0 (π, ˜ η) > 0 bo‘ladi. c 0 (π, λ 0 + 0) < 0 bo‘lgani uchun c 0 (π, λ) = 0 tenglama [˜ η, λ 0 ] kesmada biror η 0 ildizga ega bo‘ladi. Bitta laqunada ko‘pi bilan bitta xos qiymat bo‘lganligi uchun η 0 - Neyman masalasining trivial lakunadagi yagona xos qiymati bo‘ladi. Teorema 1.3.2. (Xos funksiyalarning nollari haqida). Agar ϕ 0 (x), ϕ 1 (x), ..., ϕ 2n−1 (x), ϕ 2n (x), ... funksiyalar davriy chegaraviy masalan- ing mos ravishda ushbu λ 0 < λ 3 ≤ λ 4 < ... < λ 4n−1 ≤ λ 4n < ... xos qiymatlariga mos keluvchi xos funksiyalari va ψ 1 (x), ψ 2 (x), ..., ψ 2n−1 (x), ψ 2n (x), ... funksiyalar yarimdavriy chegaraviy masalaning mos ravishda ushbu λ 1 ≤ λ 2 < ... < λ 4n−3 ≤ λ 4n−2 < ... xos qiymatlariga mos keluvchi xos funksiyalari bo‘lsa, u holda 1) ϕ 0 (x) 6= 0, x ∈ [0, π]; 2) ϕ 2n−1 (x) va ϕ 2n (x) funksiyalar [0, π) oraliqda 2n ta nolga ega; 3) ψ 2n−1 (x) va ψ 2n (x) funksiyalar [0, π) oraliqda 2n − 1 ta nolga ega. Bu yerda n = 1, 2, ... . Isbot. Davriy chegaraviy shartlardan ϕ n (x) funksiyaning [0, π) oraliqdagi nollarining soni juft bo‘lishi kelib chiqadi. ϕ n (x) funksiyaning [0, π) oraliqdagi nol- larining soni toq deb faraz qilaylik. Agar ϕ n (0) 6= 0 bo‘lsa, u holda ϕ n (0) va ϕ n (π) qarama-qarshi ishorali bo‘ladi va ziddiyat hosil bo‘ladi, chunki ϕ n (π) = ϕ n (0). Agar ϕ n (0) = 0 bo‘lsa, u holda ϕ n (x) funksiyaning (0, π) intervaldagi nollarin- ing soni juft bo‘ladi. Bu holda ϕ 0 n (0) va ϕ 0 n (π) qarama-qarshi ishorali bo‘ladi va ziddiyat hosil bo‘ladi, chunki ϕ 0 n (π) = ϕ 0 n (0). Xuddi shunday qilib, yarimdavriy chegaraviy shartlardan, ψ n (x) funksiyaning [0, π) oraliqdagi nollarining soni toq bo‘lishi keltirib chiqariladi. (0, π) oraliqda s(x, ξ 1 ) funksiya nolga ega bo‘lmagani va λ 0 < ξ 1 bo‘lgani uchun, Shturm teoremasiga asosan, ϕ 0 (x) funksiya (0, π) oraliqda ko‘pi bilan bitta nolga ega bo‘ladi. ϕ 0 (x) funksiyaning (0, π) oraliqdagi nollarining soni juft bo‘lgani uchun ϕ 0 (x) funksiya (0, π) oraliqda nolga ega bo‘lmaydi. Endi ϕ n (0) 6= 0 va ϕ n (π) 6= 0 ekanligini ko‘rsatamiz. Agar ϕ n (0) = 0 bo‘lsa, u holda davriy chegaraviy shartlarga ko‘ra ϕ n (π) = 0 bo‘ladi. Bundan ϕ 0 (x) Dirixle chegaraviy masalasining xos funksiyasi ekanligi kelib chiqadi. Bunga ko‘ra, λ 0 son Dirixle 56 chegaraviy masalasining xos qiymati bo‘ladi. Bu esa ξ 1 son Dirixle chegaraviy masalasining eng kichik xos qiymati ekanligiga ziddir. Demak, ϕ 0 (x) funksiya [0, π] kesmada nolga ega emas. Endi ϕ 2n−1 (x) funksiyani qaraymiz. Bu xos funksiya λ 4n−1 xos qiymatga mos keladi. Bunda ξ 2n−1 < λ 4n−1 ≤ ξ 2n . Ushbu s(x, ξ 2n−1 ) funksiya [0, π) oraliqda 2n − 1 ta nolga, s(x, ξ 2n ) funksiya esa [0, π) oraliqda 2n ta nolga ega. Shuning uchun, Shturm teoremasiga asosan, ϕ 2n−1 (x) funksiya [0, π) oraliqda 2n − 1 dan kam bo‘lmagan va 2n dan ko‘p bo‘lmagan nollarga ega. Agar ϕ 2n−1 (x) funksiya nollarining soni juft bo‘lishini hisobga olsak, [0, π) oraliqda uning 2n ta noli bor ekanligi kelib chiqadi. ϕ 2n (x), ψ 2n−1 (x) va ψ 2n (x) funksiyalar uchun ham teore- maning ikkinchi va uchinchi bandlari shu tarzda isbotlanadi. Endi (1.3.1) tenglamada q(x) ni q(x + t) ga almashtirib quyidagi −y 00 + q(x + t)y = λy, x ∈ R (1.3.4) siljigan argumentli Xill tenglamasini qaraymiz. Bu yerda t haqiqiy parametr. θ(x, λ, t) va ϕ(x, λ, t) orqali (1.3.4) tenglamaning ushbu θ(0, λ, t) = 1, θ 0 (0, λ, t) = 0, ϕ(0, λ, t) = 0, ϕ 0 (0, λ, t) = 1 (1.3.5) boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlarini belgilaymiz. U holda Lya- punov funksiyasi ∆(λ, t) = θ(π, λ, t) + ϕ 0 (π, λ, t) tenglik yordamida aniqlanadi. Lemma 1.3.1. (1.3.4) tenglamaning (1.3.5) boshlang‘ich shartlarni qanoat- lantiruvchi yechimlari uchun ushbu θ(x, λ, t) = s 0 (t, λ)c(x + t, λ) − c 0 (t, λ)s(x + t, λ), ϕ(x, λ, t) = −s(t, λ)c(x + t, λ) + c(t, λ)s(x + t, λ) (1.3.6) tengliklar o‘rinli. Isbot. c(x + t, λ) va s(x + t, λ) funksiyalar (1.3.4) Xill tenglamasi yechim- larining fundamental sistemasini tashkil qilgani uchun θ(x, λ, t) = A 1 c(x + t, λ) + A 2 s(x + t, λ), ϕ(x, λ, t) = B 1 c(x + t, λ) + B 2 s(x + t, λ). (1.3.5) boshlang‘ich shartlardan foydalanib, ushbu A 1 = s 0 (t, λ), A 2 = −c 0 (t, λ), B 1 = −s(t, λ), B 2 = c(t, λ) tengliklarni topamiz. Bundan (1.3.6) ayniyatlar kelib chiqadi. Teorema 1.3.3. (1.3.4) siljigan argumentli Xill tenglamasining Lyapunov funksiyasi t parametrga bog‘liq emas, ya’ni ∆(λ, t) = ∆(λ). 57 Isbot. Lemma 1.2.1 va lemma 1.3.1 lardan θ(π, λ, t) = s 0 (t, λ)c(t + π, λ) − c 0 (t, λ)s(t + π, λ) = = s 0 (t, λ)[c(π, λ)c(t, λ) + c 0 (π, λ)s(t, λ)]− −c 0 (t, λ)[s(π, λ)c(t, λ) + s 0 (π, λ)s(t, λ)] va ϕ 0 (π, λ, t) = −s(t, λ)c 0 (t + π, λ) + c(t, λ)s 0 (t + π, λ) = = −s(t, λ)[c(π, λ)c 0 (t, λ) + c 0 (π, λ)s 0 (t, λ)]+ +c(t, λ)[s(π, λ)c 0 (t, λ) + s 0 (π, λ)s 0 (t, λ)] tengliklar kelib chiqadi. Bulardan foydalanib, ∆(λ, t) ning qiymatini hisoblaymiz: ∆(λ, t) = θ(π, λ, t) + ϕ 0 (π, λ, t) = s 0 (λ, t)[c(π, λ)c(t, λ) + c 0 (π, λ)s(t, λ)]− −c 0 (t, λ)[s(π, λ)c(t, λ) + s 0 (π, λ)s(t, λ)]− −s(t, λ)[c(π, λ)c 0 (t, λ) + c 0 (π, λ)s 0 (t, λ)]+ +c(t, λ)[s(π, λ)c 0 (t, λ) + s 0 (π, λ)s 0 (t, λ)] = = c(π, λ)[c(t, λ)s 0 (t, λ) − s(t, λ)c 0 (t, λ)]+ +s 0 (π, λ)[c(t, λ)s 0 (t, λ) − s(t, λ)c 0 (t, λ)] = c(π, λ) + s 0 (π, λ) = ∆( λ) . Shunday qilib, Xill tenglamasida q(x) potensial o‘rniga q(x + t), t ∈ R olin- sa, u holda ∆(λ, t) = ∆(λ) bo‘lar ekan. Bundan, esa (1.3.4) Xill tenglamasi- ga qo‘yilgan davriy va yarimdavriy chegaraviy masalalarning xos qiymatlari t parametrga bog‘liq bo‘lmasligi, ya’ni λ k (t) = λ k , k ≥ 0 ekanligi kelib chiqadi. Ammo, (1.3.4) tenglamaga qo‘yilgan davriy va yarimdavriy chegaraviy masalalarning xos funksiyalari mos ravishda ϕ k (x + t) va ψ k (x + t) ko‘rinishda bo‘ladi va ular L 2 (0, π) fazoda to‘la sistemani tashkil qiladi. O‘z navbatida (1.3.4) tenglamaga qo‘yilgan Dirixle va Neyman chegaraviy masalalarining xos qiymat- lari mos ravishda ξ k = ξ k (t), k = 1, 2, ... va η k = η k (t), k = 0, 1, 2, ... t ∈ R parametrga bog‘liq bo‘lib, ular o‘z lakunalarida o‘zgaradi. Teorema 1.3.4. Agar t parametr 0 ≤ t ≤ π oraliqda o‘zgarsa, u holda (1.3.4) tenglamaga qo‘yilgan Dirixle va Neyman chegaraviy masalasining ξ k (t) va η k (t) xos qiymatlari o‘zlarining lakunalarini to‘la to‘ldiradi. Bu yerda k = 1, 2, ... . Isbot. Biz yuqorida ξ k (t) va η k (t) lar o‘z lakunalaridan tashqariga chiqmaslig- ini isbotlagan edik. ξ k (t) - uzluksiz funksiya bo‘lgani uchun, lakunaning chetki nuqtasi uning qiymatidan iborat bo‘lishini ko‘rsatish yetarli. Yarimdavriy masalaning ψ 2k+1 (x) xos funksiyaning biror nolini x 0 orqali bel- gilaylik. t = x 0 bo‘lsin. U holda yarimdavriy chegaraviy shartlarga ko‘ra ψ 2k+1 (x 0 + π) = −ψ 2k+1 (x 0 ) = 0 58 bo‘ladi. Bunga ko‘ra ψ 2k+1 (x + x 0 ) funksiya ushbu −y 00 + q(x + x 0 )y = λy, 0 < x < π Shturm-Liuvill tenglamasi uchun qo‘yilgan Dirixle masalasining xos funksiyasi bo‘ladi. ψ 2k+1 (x) funksiya (x 0 , x 0 + π) oraliqda 2k ta nolga ega. Bundan ξ 2k+1 (x 0 ) = λ 4k+1 kelib chiqadi. Xuddi shuningdek, ψ 2k+2 (x) funksiyani qarab, ξ 2k+1 (t) ning qiymati λ 4k+2 ga erishishini ko‘rsatish mumkin. ξ 2k+2 (t) uchun ham yuqoridagi mulohaza o‘rinli. η k (t) − hol ham xuddi shunday mulohaza yurgizish bilan isbotlanadi. Am- mo, bu holda t sifatida ϕ 0 k (x) ning biror nolini olish lozim bo‘ladi. Eslatma. Ushbu η 0 (t) funksiya chekli quyi chegaraga ega, ya’ni inf 0≤t≤π η 0 (t) = M > −∞, η 0 (t 0 ) = M, t 0 ∈ [0, π] bo‘lib, u (−∞, λ 0 ] trivial lakunani to‘la to‘ldirmaydi. q(x + t) potensialli (1.3.4) Xill tenglamasiga qo‘yilgan Dirixle va Neyman chegaraviy masalalarining mos ravishda ξ k (t), k = 1, 2, ... va η k = η k (t), k = 0, 1, 2, ... xos qiymatlarini t ∈ R parametrga bog‘liqligini yanada chuqur- roq o‘rganish maqsadida (1.3.1) Xill tenglamasi lakunalarini quyidagicha belgilab olamiz: (−∞,λ 0 ), (λ 2n−1 , λ 2n ), n = 1, 2, ... . Agar t parametr siljitilsa, umuman olganda ξ k (t) nuqta ham [λ 2n−1 , λ 2n ] kesmada siljiydi. Bu nuqta harakatlanib, lakunaning chetiga kelganidagina harakat yo‘nalishini o‘zgartirishini, va hech bir nuqtada to‘xtab qolmasligini ko‘rsatamiz. Lemma 1.3.2. Quyidagi tengliklar o‘rinli: ˙ ϕ(π,λ, t) = ϕ 0 (π,λ, t) − θ(π,λ, t), (1.3.7) ˙θ 0 (π,λ, t) = [λ − q(t)][ϕ 0 (π,λ, t) − θ(π,λ, t)], (1.3.8) ˙ ϕ 0 (π,λ, t) − ˙θ(π,λ, t) = −2[λ − q(t)]ϕ(π,λ, t) − 2θ 0 (π,λ, t). (1.3.9) Bu yerda shtrix orqali x bo‘yicha xususiy hosila, nuqta orqali esa t bo‘yicha xususiy hosila belgilangan. Isbot. Yozuvlarni qisqa yozish maqsadida vaqtincha (x): = c(x,λ) va s(x): = s(x,λ) belgilashlarni kiritib olamiz. c(x+t) va s(x+t) funksiyalar (1.3.4) differensial tenglamaning chiziqli erkli yechimlari bo‘lganligi tufayli θ(x, λ, t) va ϕ(x, λ, t) yechimlar ular orqali chiziqli ifodalanadi: θ(x, λ, t) = s 0 (t)c(x + t) − c 0 (t)s(x + t), ϕ(x, λ, t) = −s(t)c(x + t) + c(t)s(x + t). 59 Bulardan x bo‘yicha hosila olsak, ushbu θ 0 (x, λ, t) = s 0 (t)c 0 (x + t) − c 0 (t)s 0 (x + t), ϕ 0 (x, λ, t) = −s(t)c 0 (x + t) + c(t)s 0 (x + t) ayniyatlar kelib chiqadi. Bu yerda x = π deb olib, ushbu c(t + π) = c(π)c(t) + c 0 (π)s(t), s(t + π) = s(π)c(t) + s 0 (π)s(t) formulalardan foydalansak, quyidagi tengliklarni hosil qilamiz: θ(π, λ, t) = s 0 (t)[c(π)c(t) + c 0 (π)s(t)] − c 0 (t)[s(π)c(t) + s 0 (π)s(t)], ϕ(π, λ, t) = −s(t)[c(π)c(t) + c 0 (π)s(t)] + c(t)[s(π)c(t) + s 0 (π)s(t)], θ 0 (π, λ, t) = s 0 (t)[c(π)c 0 (t) + c 0 (π)s 0 (t)] − c 0 (t)[s(π)c 0 (t) + s 0 (π)s 0 (t)], ϕ 0 (π, λ, t) = −s(t)[c(π)c 0 (t) + c 0 (π)s 0 (t)] + c(t)[s(π)c 0 (t) + s 0 (π)s 0 (t)]. Bu ifodalarni (1.3.7)-(1.3.9) tengliklarga to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘yib, (1.3.7)- (1.3.9) tengliklarning to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Lemma 1.3.3. Agar ξ n (t) xos qiymat t parametrga bog‘liq bo‘lmasa, u holda uning lakunasi yopiq bo‘ladi, ya’ni λ 2n−1 = λ 2n bo‘ladi. Isbot. ξ n (t) funksiya lemmaning shartiga ko‘ra t ga bog‘liq bo‘lmagani uchun uni ayrim joylarda ξ n orqali belgilaymiz. ξ n xos qiymat ushbu ϕ(π, λ, t) = 0 tenglamaning ildizi bo‘ladi. Endi ϕ(π, λ, t) funksiya uchun olingan quyidagi yoy- ilmadan foydalanamiz [328, 90-91 bet]: ϕ(π, λ, t) = π ∞ Y k=1 ξ k (t) − λ k 2 . Bu ifodadan t bo‘yicha hosila olib, so‘ngra λ = ξ n desak, ˙ ϕ(π, λ, t)| λ=ξ n = π ∞ Y m=1 ˙ξ m (t) m 2 ∞ Y k=1, k6=m ξ k (t) − λ k 2 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ λ=ξ n = π ˙ξ n (t) n 2 ∞ Y k=1, k6=m ξ k (t) − ξ n (t) k 2 = 0, ya’ni ˙ ϕ(π, λ, t)| λ=ξ n = 0 tenglik kelib chiqadi. Buni oldingi lemmadagi (1.3.7) ayniyatga qo‘ysak, ushbu ϕ 0 (π, λ, t)| λ=ξ n = θ(π, λ, t)| λ=ξ n (1.3.10) ayniyat hosil bo‘ladi. Bundan t bo‘yicha hosila olsak, ushbu ˙ ϕ 0 (π, λ, t) ¯ ¯ λ=ξ n = ˙θ(π, λ, t) ¯ ¯ ¯ λ=ξ n 60 tenglik kelib chiqadi. Bu tenglikni oldingi lemmadagi (1.3.9) ayniyatga qo‘ysak, hamda ϕ(π, λ, t)| λ=ξ n = 0 ekanligidan foydalansak, θ 0 (π, λ, t)| λ=ξ n = 0 tenglikka ega bo‘lamiz. Vronskiy ayniyatidan foydalanib, ushbu θ(π, λ, t)ϕ 0 (π, λ, t)| λ=ξ n = 1 tenglikni olamiz. Shu yerda (1.3.10) ayniyatni inobatga olsak, θ(π, λ, t)| λ=ξ n = ±1 va ϕ 0 (π, λ, t)| λ=ξ n = ±1 o‘rinli bo‘ladi. Demak, λ = ξ n bo‘lganida ϕ(π, λ, t) = 0, θ 0 (π, λ, t) = 0, θ(π, λ, t) = ±1, ϕ 0 (π, λ, t) = ±1 tengliklar bajarilar ekan. Bu tengliklarga muvofiq, λ = ξ n qiymat yoki davriy masalaning, yoki yarimdavriy masalaning ikki karrali xos qiymati bo‘ladi. Bu esa λ 2n−1 = λ 2n bo‘lgandagina o‘rinli. Izoh 1.3.1. ξ n (t), n = 1, 2, ... xos qiymat t parametrga biror (t 1 , t 2 ) oraliqda bog‘liq bo‘lmasa ham lemma 1.3.3 o‘z kuchini saqlaydi, ya’ni bu holda ham uning lakunasi yopiq bo‘ladi. Lemma1.3.4. Agar ˙ξ n (t 0 ) = 0 bo‘lsa, yoki ξ n (t 0 ) = λ 2n−1 yoki ξ n (t 0 ) = λ 2n bo‘ladi. Isbot. Oldingi lemma isbotidagi kabi ˙ ϕ(π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) = 0 tenglik to‘g‘riligi ko‘rsatiladi. Buni lemma 1.3.2 dagi (1.3.7) ayniyatga qo‘ysak, ushbu Download 1.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling