Xill tenglamasi uchun teskari masalalar va ularning tatbiqlari
Download 1.14 Mb. Pdf ko'rish
|
xill tenglamasi uchun teskari ma
q(x) haqiqiy funksiya
∞ Z 0 (1 + x)|q(x)|dx < ∞ (13) shartni qanoatlantirsin. U holda (12) chegaraviy masaladagi differensial tenglamaning ushbu ϕ(x, k) = M(k) sin(kx + δ(k)) + o(1), x → +∞ (13 0 ) asimptotikaga ega bo‘lgan ϕ(x, k) yechimi mavjud bo‘ladi. Bu yerdagi δ(k) funksiyaga sochilish fazasi deyiladi. Sochilish nazariyasining teskari masalasi ilk bor 1949-yilda N.Levinson tomonidan o‘rganilgan. Teorema (1949-yil, N.Levinson). Agar (12) chegaraviy masala (13) shart bajarilganda manfiy xos qiymatlarga ega bo‘lmasa, u holda uning δ(k) sochilish fazasi q(x) potensialni yagona aniqlaydi. Umuman olganda, (12)+(13) chegaraviy masalaning spektri cheklita manfiy xos qiymatlar va musbat o‘qning birlashmasidan iborat bo‘ladi. Bu xos qiymat- larni λ j , j = 1, n, va ularga mos keluvchi xos funksiyalarni ψ j (x), j = 1, n, ham- da normallovchi o‘zgarmaslarni m j = ∞ R 0 ψ 2 j (x)dx, j = 1, n orqali belgilaymiz. 1949-yilda V.Bargman q(x) potensial sochilish fazasi δ(k) orqali yagona aniqlanmasligiga doir bir nechta misollar tuzdi, ya’ni har xil Shturm-Liuvill op- eratori bir xil spektrga va sochilish fazasiga ega bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatdi. 1950-yilda V.A.Marchenko bu muammoni hal qildi, ya’ni sochilish nazariyasining berilganlari sifatida ushbu © δ(k), λ j , m j , j = 1, n ª to‘plamni olish kerakligini ko‘rsatib berdi. Sochilish nazariyasining berilganlari © δ(k), λ j , m j , j = 1, n ª yordamida teskari masalani yechish jarayonidagi yagonalik teoremasi ham V.A.Marchenko yagonalik teoremasining xususiy holidir. 1953-yilda sochilish nazariyasining berilganlari yordamida Shturm-Liuvill operatori potensialini tiklash masalasiga R.Jost va W.Kohn tomonidan Gelfand-Levitan usuli tatbiq qilindi. Ammo bu usulda topilgan q(x) = 2K 0 (x, x) potensialni (13) shartni qanoatlantirishini tekshirish va ushbu ϕ(x, k) = sin kx k + x Z 0 K(x, t) sin kt k dt formula orqali topilgan ϕ(x, k) to’lqin funksiyasini (13 0 ) shartni qanoatlantirishi- ni tekshirish murakkab masala hisoblanadi. Chunki Gelfand-Levitan integral tenglamasida x → +∞ da limitga o‘tishning imkoni yo‘q. 10 1953-1955-yillari M.G.Kreyn yarim o‘qda berilgan N.Levinson teoremasin- ing shartlarini qanoatlantiruvchi Shturm-Liuvill operatori uchun sochilish nazariyasining teskari masalasini yechishning yangi usulini yaratdi. Bu usul Gelfand-Levitan usulidan ancha farq qiladi. M.G.Kreyn usulining asosiy g‘oyasi ushbu Ly ≡ −y 00 + q(x)y = k 2 y, (1 + x)|q(x)| ∈ L 1 (0, ∞) (14) Shturm-Liuvill tenglamasini unga ekvivalent bo‘lgan quyidagi ½ y 0 + A(x)z = iky, z 0 + A(x)y = −ikz (15) birinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasi bilan almashtirishdan iborat. Bu yerda A(x) va q(x) funksiyalar o‘zaro ushbu q(x) = A 0 (x) + A 2 (x) Rikkati tenglamasi orqali bog‘langan. (14) Shturm-Liuvill tenglamasining ϕ(0, k) = 0, ϕ 0 (0, k) = 1 boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimini ϕ(x, k) orqali belgilaymiz. M.G.Kreyn ϕ(x, k) yechimni ϕ(x, k) = E(x, k) − E(x, −k) 2ik ko‘rinishda yozib oladi va y = E(x, k), z = E(x, −k) funksiyalar (15) sistemaning y(0) = 1, z(0) = 1 boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimidan iborat bo‘lishini hamda E(x, k) = e ikx 1 − 2x Z 0 Γ 2x (t, 0)e −ikt dt ko‘rinishda tasvirlanishini ko‘rsatadi. Bu yerda A(x) = 2Γ 2x (2x, 0). Bundan tashqari, u Γ 2x (t, 0) funksiya har bir tayinlangan x > 0 uchun Fredgolm turidagi Γ 2x (t, 0) + 2x Z 0 H(t − s)Γ 2x (s, 0)ds = H(t) (16) integral tenglamani qanoatlantirishini isbotlaydi. Bu yerda H(t) = 1 π ∞ Z 0 · 1 |f (k)| 2 − 1 ¸ cos ktdk, f (k) = exp − 1 π ∞ Z −∞ δ(s) s − k ds . 11 Hozirgi kunda (16) tenglamaga M.G.Kreyn integral tenglamasi deyiladi. M.G.Kreyn usulining afzallik tomoni shundaki, Shturm-Liuvill tenglamasin- ing ϕ(x, k) yechimini ϕ(x, k) = 1 k ImE(x, k) = 1 k Im e ikx (1 − 2x Z 0 Γ 2x (s, 0)e −iks ds) formula orqali topib, uning x → +∞ dagi asimptotikasining bosh qismini aniqlash imkoni tug’iladi. Sochilish nazariyasining berilganlari © δ(k), λ j , m j , j = 1, n ª yordamida teskari masalaning yechimini topish muammosiga yana bir qadam B.Y.Levin tomonidan 1956-yilda tashlandi. U yuqorida zikr etilgan teskari masala yechi- mini topish jarayonida kerakli bo‘ladigan almashtirish operatorining ushbu Xf (x) = f (x) + ∞ Z x A(x, t)f (t)dt, (17) q(x) = −2 dA(x, x) dx ko‘rinishini topishga muvaffaq bo‘ldi. Shu yilning o‘zida, V.A.Marchenko bu al- mashtirish operatorining A(x, t) yadrosiga nisbatan chiziqli integral tenglama keltirib chiqardi. Teorema (1956-yil,V.A.Marchenko). Har bir tayinlagan x ∈ (0, ∞) uchun (17) almashtirish operatorining A(x, t) yadrosi ushbu A(x, t) + F (x + t) + ∞ Z x A(x, s)F (s + t)ds = 0, (t > x) chiziqli integral tenglamani qanoatlantiradi. Bu yerda F (x) = n X j=1 1 m j e −χ j x + 1 2π ∞ Z −∞ [1 − S(k)]e ikx dk, S(k) = e 2iδ(k) , λ j = −χ 2 j , j = 1, n. Bu tenglama hozirgi kunda Marchenko integral tenglamasi nomi bilan mash- hur. Bundan tashqari V.A.Marchenko tomonidan © δ(k), λ j , m j , j = 1, n ª to‘plam (12)-(13) ko‘rinishdagi Shturm-Liuvill chegaraviy masalasining sochilish nazariyasining berilganlari bo‘lishi uchun zaruriy va yetarlilik shartlari topildi. 12 Yarim o‘qda berilgan Shturm-Liuvill operatori uchun sochilish nazariyasin- ing teskari masalasi L.D.Faddeyevning 1959-yildagi maqolasida yetarlicha to‘liq yoritilgan. Chegaraviy shart umumiy, ya’ni y 0 (0) = hy(0) ko‘rinishda bo‘lganda (14) Shturm-Liuvill tenglamasi uchun sochilish nazariyasining teskari masalasi 1975- yilda B.M.Levitan tomonidan batafsil o‘rganilgan. Yuqorida qaralgan sochilish nazariyasining teskari masalasi kompleks qiymat qabul qiluvchi va |q(x)|e ε|x| ∈ L 1 (0, ∞), ε > 0 munosabatni qanoatlantiruvchi q(x) potensiallar sinfida V.Y.Lyanse tomonidan yechilgan. Navbatdagi teskari masala, bu butun o‘qda berilgan Shturm-Liuvill operatori uchun sochilish nazariyasining teskari masalasidir. Ushbu Ly ≡ −y 00 + q(x)y = k 2 y, (−∞ < x < ∞) (18) Shturm-Liuvill tenglamasini qaraylik. Bu yerda q(x) haqiqiy funksiya bo‘lib, (1 + x)|q(x)| ∈ L 1 (−∞, ∞) shartni qanoatlantiradi. Bu shart bajarilganda (18) tenglamaning quyidagi f (x, k) = e ikx +o(1), x → +∞, f (x, k) = b(k)e −ikx +a(k)e ikx +o(1), x → −∞, g(x, k) = e −ikx +o(1), x → −∞, g(x, k) = −b(−k)e ikx +a(k)e −ikx +o(1), x → ∞ asimptotikalarni qanoatlantiruvchi f (x, k) va g(x, k) yechimlari mavjud bo‘ladi. Bu yechimlarga Yost yechimlari deyiladi. Yost yechimlari uchun B.Y.Levin tasvir- lari o‘rinli: f (x, k) = e ikx + ∞ Z x A + (x, t)e ikt dt, g(x, k) = e −ikx + x Z −∞ A − (x, t)e −ikt dt. Bu yerdagi A ± (x, t) yadrolar q(x) potensial bilan quyidagi bog‘lanishga ega: q(x) = −2 dA + (x, x) dx , q(x) = 2 dA − (x, x) dx . Qaralayotgan (18) masalaning xos qiymatlari chekli va manfiy bo‘ladi. Bu xos qiymatlarni λ j = −χ 2 j , χ j > 0, j = 1, n orqali, ularga mos keluvchi xos funksiyalarni ψ j (x) = f (x, iχ j ), j = 1, n orqali va normallovchi o‘zgarmaslarni m j = kψ j (x)k 2 orqali belgilaymiz. Ushbu r + (k) = −b(−k) a(k) , k ∈ R va r − (k) = b(k) a(k) , k ∈ R funksiyalarga mos ravishda o‘ng va chap qaytish koeffitsiyentlari 13 deyiladi. Qaralayotgan holda {r ± (k), k ∈ R; λ j , m ± j , j = 1, n} to‘plamga mos ravishda sochilish nazariyasining o‘ng va chap berilganlari deyiladi. Sochilish nazariyasining o‘ng yoki chap berilganlari orqali q(x) potensialni topish masalasi- ga sochilish nazariyasining teskari masalasi deyiladi. Sochilish nazariyasining bu turdagi teskari masalasi ilk bor I.Key, H.E.Moses, so‘ngra L.D.Faddeyev tomonidan {r + (k), k ∈ R; λ j , m + j , j = 1, n} to‘plam koeffitsiyenti (1 + x)|q(x)| ∈ L 1 (R) shartni qanoatlantiruvchi birorta Shturm-Liuvill operatorining sochilish nazariyasining berilganlari bo‘lishi uchun zaruriy va yetarlilik shartlari topildi. Bu teskari masalani yechishda ham (17) ko‘rinishdagi almashtirish oper- atorining A ± (x, t) yadrolariga nisbatan olingan chiziqli integral tenglama asosiy rolni o‘ynaydi. Teorema (L.D.Faddeyev ). Har bir tayinlagan x ∈ R uchun A + (x, t) va A − (x, t) yadrolar mos ravishda quyidagi A + (x, t) + F + (x + t) + ∞ Z x A + (x, s)F + (s + t)ds = 0, (t > x), (19) A − (x, t) + F − (x + t) + x Z −∞ A − (x, s)F − (s + t)ds = 0, (t < x) (20) chiziqli integral tenglamalarni qanoatlantiradi. Bu yerda F ± (x) = n X j=1 1 m ± j e ∓χ j x + 1 2π ∞ Z −∞ r ± (k)e ikx dk. Hozirgi kunda (19) va (20) tenglamalarga teskari masalaning asosiy inte- gral tenglamalari yoki Gelfand-Levitan-Marchenko integral tenglamalari deyi- ladi. Keyinchalik bu masala V.A.Marchenko, B.M.Levitan, P.Deift, E.Trubovis tomonidan ham batafsil o‘rganilgan. Bu masala kompleks qiymat qabul qiluvchi va |q(x)|e ε|x| ∈ L 1 (−∞, ∞), ε > 0 shartni qanoatlantiruvchi potensiallar sinfida V.A.Blashak tomonidan yechilgan. Nihoyat, davriy koeffitsiyentli Shturm-Liuvill, ya’ni Xill operatori uchun to‘g‘ri va teskari masalalar haqidagi ayrim zaruriy ma’lumotlarni bayon qilamiz. 1868-yilda Matye elliptik membrananing tebranish jarayonini o‘rganishni ush- bu −y 00 + 2a cos 2xy = λy, x ∈ R oddiy differensial tenglamaga keltirdi. Bu yerda a = const, λ = const. Hozir- gi kunda bu tenglama Matye tenglamasi nomi bilan mashhur. Bundan tashqari 14 matematik fizikaning bir qator masalalari, jumladan, davriy o‘zgaruvchan tarang- likka ega bo‘lgan torning tebranishini va massasi uzunlik birligi bo‘yicha davriy taqsimlangan torning tebranishini o‘rganish jarayonlari ham Matye tenglamasiga keltiriladi. Matye tenglamasining q(x) = 2a cos 2x koeffitsiyenti π davrli haqiqiy funksiya bo‘lgani uchun u ushbu −y 00 + q(x)y = λy, q(x) = q(x + π), x ∈ R Xill tenglamasining xususiy holi ekanligi ko‘rinib turibdi. Davriy koeffitsiyentli ikkinchi tartibli bu tenglama 1876 - yilda G.W.Xill, 1980 yilda G.Floke va 1899 - yilda A.Liapunofflar tomonidan o‘rganilgan. Xill tenglamasidan samoviy mexanikada, kvant mexanikasida, jumladan qattiq jism- larning kristal tuzilishini modellashtirishda va zamonaviy matematik fizikaning nochiziqli evolyutsion tenglamalarini integrallashda foydalaniladi. Shu boisdan bu mavzuning dolzarbligi yanada ortdi. Shuning uchun kvadrati integrallanuvchi funksiyalarning L 2 (R) fazosida ush- bu Hy = −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ R (21) Xill operatorini qaraymiz. Bu yerda q(x) - haqiqiy, π davrli funksiya bo‘lib, q(x) ∈ L 2 (0, π) shartni qanoatlantiradi. c(x, λ) va s(x, λ) orqali (21) tenglaman- ing c(0, λ) = 1, c 0 (0, λ) = 0 va s(0, λ) = 0, s 0 (0, λ) = 1 boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlarini belgilaylik. U holda H operatorning σ(H) spektri [λ + n , λ − n+1 ], n ≥ 0 kesmalarning birlashmasidan iborat bo‘ladi: σ(H) = ∞ ∪ n=0 [λ + n , λ − n+1 ]. Bu kesmalarning chetki nuqtalari −∞ < λ + 0 < λ − 1 ≤ λ + 1 < λ − 2 ≤ λ + 2 < ... tengsizliklarni qanoatlantiradi. Ushbu (−∞, λ + 0 ), (λ − 1 , λ + 1 ), (λ − 2 , λ + 2 ), ..., (λ − n , λ + n ), ... intervallarga H operatorning lakunalari deyiladi. Lakunalarning chetki nuqtalari, jumladan, © λ ± 2n ª ∞ n=0 sonlar ushbu ½ −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ [0, π], y(0) = y(π), y 0 (0) = y 0 (π) (22) davriy chegaraviy masalaning, © λ ± 2n−1 ª ∞ n=1 sonlar esa ushbu ½ −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ [0, π], y(0) = −y(π), y 0 (0) = −y 0 (π) (23) yarimdavriy (полупериодический, антипериодический) chegaraviy masalaning xos qiymatlaridan iborat bo‘lishi E.Ch.Titchmarshning monografiyasida keltiril- gan. 15 E.Ch.Titchmarshning bu monografiyasida ikkinchi tartibli chiziqli oddiy dif- ferensial tenglamaning bazis yechimlari bo‘yicha ixtiyoriy funksiyani Furye inte- graliga yoyish masalasi rezolventani kontur bo‘yicha integrallash usuli yordamida amalga oshirilgan. Bu usul ancha murakkab bo‘lib o‘quvchidan kompleks va funk- sional analiz fanlaridan chuqur bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishni talab qiladi. Mazkur qo‘llanmaning ikkinchi bobida Xill operatorining spektral yoyilmasi ancha sodda usulda, ya’ni B.M.Levitan tomonidan taklif qilingan usulda keltirilib chiqariladi. Bu usulning afzalligi shundaki, butun o‘qda berilgan Xill tenglamasi uchun Parseval tengligini keltirib chiqarish maqsadida, avvalo, chekli (a, b) oraliq- da berilgan Shturm-Liuvill chegaraviy masalasi uchun olingan Parseval tengligi- da biror a k → −∞, b k → +∞ ketma-ketlik bo‘yicha limitga o‘tish mumkinligi asoslanadi. Yuqorida zikr etilgan Levitan usuli bir-biridan xabarsiz holda K. Yosida va N.Levinson tomonidan ham qo‘llanilgan. H operatorning chekli lakunalari uzunliklarini γ n = λ + n − λ − n , n ≥ 1 orqali belgilaylik. Ta’rif 2. Agar biror nomerdan boshlab, ushbu λ + n = λ − n = ξ n tenglik bajar- ilsa, u holda H operatorning q(x) potensialiga chekli zonali deyiladi. Bu yerda ξ n , n ≥ 1 sonlar ushbu ½ −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ [0, π], y(0) = 0, y(π) = 0 (24) Dirixle chegaraviy masalasining xos qiymatlarini bildiradi. Ta’rif 3. Ushbu {ξ n } ∞ n=1 sonlar ketma-ketligi va σ n ≡ sign {s 0 (π, ξ n )− −c(π, ξ n )} = ±1, n ≥ 1 ishoralar ketma-ketligiga H operatorning spektral parametrlari deyiladi. Bu yerda c(x, λ) va s(x, λ) orqali (21) tenglamaning c(0, λ) = 1, c 0 (0, λ) = 0 va s(0, λ) = 0, s 0 (0, λ) = 1 boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlari belgilangan. Ta’rif 4. Spektrning chetki nuqtalari va spektral parametrlardan tashkil top- gan {λ + n−1 , λ − n , ξ n , σ n = ±1, n ≥ 1} to‘plamga H operatorning spektral berilganlari deyiladi. Xill operatorining spektral berilganlari orqali q(x) potensialini topish masalasiga teskari spektral masala deyiladi. Chekli zonali potensiallar holida teskari spektral masala ilk bor 1961-yilda N.I.Axiezer tomonidan o‘rganilgan. N.I.Axiezer qo‘llagan usulning asosiy bosqich- laridan biri shundaki, u chekli zonali potensiallar uchun qo‘yilgan teskari spektral masalani Abel integrallarining teskarilanishi haqidagi Yakobi masalasiga keltira- di. Xususan, bir zonali potensial holida bu teskari masalani yechish jarayonida 16 N.I.Axiezer ushbu −y 00 + 2γ(x)y = λy Lame tenglamasiga duch keladi. Bu yerda γ(x) funksiya Veyershtrasning elliptik funksiyasi bo‘lib, u 2ω 1 va 2ω 2 davrlarga ega (Im( Download 1.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling