Xix боб. Янги даврда анъанавий цивилизация мамлакатлари

Шарқ ва Ғарб мамлакатларида аҳоли сонининг ўсиши (млн киши)¹

Мамлакат, минтақа	1000 йил	1800 йил
Хитой	60–70	320–330
Ҳиндистон	55–75	180–200
Яқин Шарқ	28–32	28–34
Ғарбий Европа	28–30	114–118

Шарқнинг иккита йирик мамлакатлари – Хитой ва Ҳиндистонда аҳоли сонининг кескин ўсиши (Хитойда 5 марта, Ҳиндистонда 3 марта) истеъмол бозори ва ишлаб чиқарувчи кучлар имкониятла- рининг ҳам мос равишда ўсганлигидан далолат беради. Умуман иккинчи минг йиллик бошларида Шарқ мамлакатларида ривожла- ниш даражаси Ғарбий Европага нисбатан икки марта юқори эди. Бироқ Янги давр бошларига келиб Шарқ мамлакатлари Европага нисбатан сезиларли орқада қола бошлади. Бунинг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат эди:

• 
  Шарқнинг деспотик давлатларида ҳарбий харажатларнинг, де- мак ишлаб чиқаришга йўналтирилмаган харажатларнинг умумий миқдори Ғарб давлатлариникидан анча юқори бўлган;
  
• 
  XVI–XVII асрлардан бошлаб Шарқ мамлакатларида транспорт воситалари (кемалар, портлар, йўллар, каналлар қурилиши) ва ком- муникация тизимининг (китоб чоп қилиш, саводхонлик даражаси) ривожланиш суратлари Ғарб мамлакатларига нисбатан пасайди;
  
• 
  Ўрта асрларнинг охирларидан бошлаб Шарқ мамлакатлари як- каланиш ёки «ёпиқ эшиклар» принципига асосоланиб, фаол ташқи сиёсат юритмади;
  

– европалик мустамлакачилар кириб келиши арафасида Шарқ- нинг кўплаб мамлакатларида тарихан яратилган моддий, ижтимоий ва маънавий бойликларни ривожлантириш ўрнига табиий ресурс- лардан узоқ вақт экстенсив фойдаланиш натижасида келиб чиққан ижтимоий-иқтисодий инқироз кузатилаётган эди.

17. 
    асрга келиб, масалан, саводлилик даражаси Хитойда 20–30 % дан 15–20% га , Ҳиндистонда – 10–15% дан 4–6% га, Яқин Шарқда 8–12% дан 4–5% га тушиб кетди. Миллий маҳсулотнинг аҳоли жон бошига улуши Хитой ва Ҳиндистонда 1/4, Яқин Шарқда эса 1/3 га қисқарди¹. Бу кўрсатгичлар Шарқнинг учта катта минтақасида ишлаб чиқарувчи кучлар деволюциясини² яққол акс эттириб турибди. Яна бир муҳим хулоса шундан иборатки, ҳозирги иқтисодий ўсишнинг бошланғич (одатда индустриал) босқичига хос бўлган экстенсив-интенсив турдаги кенгайтирилган қайта ишлаб чиқаришнинг баъзи муҳим аломатлари саноат инқилоби даврида- ги Ғарб мамлакатларида эмас, дастлаб Шарқда, Хитойда Ғарбдаги
    

«саноат тўнтариши»дан юз йиллар олдин пайдо бўлган эди.
Европа экспансияси ва мустамлакачилик Осиё мамлакатлари- нинг ижтимоий-иқтисодий тузилишига анчагина зиддиятли таъсир кўрсатди. Цивилизациялар ўртасидаги «мулоқот» одамлар ора- сидаги жуда катта йўқотишларга олиб келди. Кўпчилик ҳолларда мустамлакачилик кенг миқёсдаги талончиликдан иборат бўлиб қолди. Мавжуд маълумотларга қараганда XVIII аср иккинчи ярмида мустамлакалардан Европага ташиб кетилган соф бойликлар (кон- трабанда йўли билан олиб чиқиб кетилганларидан ташқари) Лотин Америкаси мамлакатлари ялпи миллий маҳсулотининг (ЯММ) 3% ни, Ҳиндистон ва Индонезия каби аҳолиси кўп мамлакатлар ЯММи- нинг 1,2 % гачасини ташкил қилган. Метрополиялардан арзон фа- брика товарларининг оқиб келиши маҳаллий ишлаб чиқаришнинг, биринчи ўринда шаҳарлардаги ҳунармандчиликнинг инқирозига олиб келди.