Xorazm dostonlarining tadqiqotchisi

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 1 | ISSUE 8 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
817 
w
www.oriens.uz
September 
2021
 
dostonlarida bu tasvir vositasining mukammal ko‘rinishlari borligini ta’kidlab, 
Xorazm dostonlarida bu holatning juda keng uchramasligini, bu hududdagi 
dostonlarda she’riy o‘rinlar prozaga nisbatan yaxshiroq o‘rin egallaganligi aytib 
o‘tilgan.
Dostonlarda uchraydigan badiiy tasvir vositalaridan yana biri jonlantirish 
hisoblanadi. She’riy san’atlar orasida ham mavjud bo‘lgan ushbu tur intoq san’ati deb 
yuritiladi. Bu tasvir vositasi orqali jonsiz narsalar, so‘zlash qobiliyatiga ega 
bo‘lmagan jonzotlar tilga kiradi. G‘aribning shamolga o‘z holini bayon qilib, dil 
tug‘yonlarini aytishi, doston yakunida ro‘molga murojaat qilib alamli firoqning yana 
qaytarilmasligini so‘rab iltijo qilishi, “Sayyod va Hamro” dostonida Hamroning otasi 
Ahmadning turnalarga o‘zini tutqunlikdan xalos bo‘lishi uchun yordam berishini 
so‘rashi orqali jonlantirish vositasi yuzaga kelgan. “Umuman Xorazm dostonlarida 
qo‘llanilgan jonlantirish priyomi ichki psixologik o‘rinlarning chuqurroq ifoda 
etishida qulay bo‘lib hisoblanadi va lirik kechinmalarni to‘la aks ettrishda yordam 
beradi”
22
.
So‘z san’atlari orasida shunday bir turi borki, u o‘zining biroz mukammalligi, 
muallifdan chuqurroq so‘z boyligiga ega bo‘lishini talab qilishi, satrlar ichida so‘z 
o‘yinini keltirib chiqarishi bilan ajralib turadi. Mumtoz adabiyotda tuyuq janriga asos 
bo‘lgan va keng qo‘llangan ushbu tasvir vositasining xalq og‘zaki ijodi, xususan, 
dostonchiligida tutgan o‘rni qanday? Omonilla Madayev Xorazm dostonlarini tadqiq 
etish, o‘rganish jarayonida bu san’at turining dostonchilikda tutgan o‘rniga ham 
e’tibor qaratgan hamda bir qator asosli fikrlarni keltirib o‘tgan: “Xalq og‘zaki badiiy 
ijodida tajnis ko‘p qo‘llanilmasa ham ayrim hollarda uchrab turadi. Bu hol 
Samarqand dostonlariga ham, Xorazm dostonlariga ham mansub bo‘lib 
hisoblanadi”
23
. Mana shunday o‘rganishlar davomida dostonlarda uchraydigan 
tajnisga oid namunalardan misollar ham keltirib o‘tilgan: 
“Men sevmisham parilarning birisin, 
Biri “lom”dir, biri “jim”dir, bir “sin”, 
Biri ovdir, biri ovchi, biri “sin” 
Bir ov qonli kerak yor olmasina. 
Qofiyalanib kelgan “birisin” so‘zi birinchi misrada birini, ya’ni “bittasini”, 
ikkinchi misrada arab alifbosidagi “sin” harfini, uchinchi misrada esa tuzoq 
ma’nosini ifodalamoqda”
24
. Misralardagi tajnisga oid bo‘lgan so‘zlar ma’nosini 
22
Ўша диссертация. Б –135. 
23
Ўша диссертация. Б – 135. 
24
Ўша диссертация. Б – 136. 

---