Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi – /2019 Ўзбекистон республикаси фанлар академияси минтақавий бўлими

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMАSI –6(2)/2020  
78
арабча 
جنران
– на:ринж 
форсча 
فورعم
– маъру:ф 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
شرع
– ъарш 
форсча 
عم
فور
– маъру:ф 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
مغلب
– балғам 
форсча 
فورعم
– маъру:ф 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
ىدص
– сада: 
форсча 
فورعم
– маъру:ф 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
Демак, юқоридаги 
جنران
– на:ринж, 
شرع
– ъарш, 
مغلب
– балғам, 
ىدص
– сада: каби сўзлар 
форс, туркий, мўғул тилларида айнан арабий кўринишдагидек қўлланилган. 
Агар арабий сўзнинг форсий таржимаси туркий ҳамда мўғулий сўзликда айнан 
форсчадагидек ўзгаришсиз қўлланилган бўлса, у ҳолда сўзликнинг туркий, мўғулий 
шаклдошлари 
ف
– фа ҳарфи билан кўрсатилган, масалан: 
арабча 
جردا
– идриж 
форсча 
ولا
– алу 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
نيت
– ти:н 
форсча 
ولاتفش
– шафталу 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
لحز
– зуҳал 
форсча 
نويك
– кайван 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
ةفرش
– шурфа 
форсча 
هركنك
– кунгра 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
ىبرع
– арабий 
форсча 
نافز ىزات
– тазий зафан 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ف
– фа 
Сўзнинг туркий шакли мўғулий сўзликда қўлланилган бўлса, у ҳолда мўғулий сўзликдаги 
сўз ўрнига 
ف
– фа ҳарфи қўйилган. Бунда араб, форс, туркий тиллардаги мазкур сўзнинг 
муодиллари ўз ўрнига тўлиғича ёзилган, масалан: 
арабча 
شمشم
– мишмиш 
форсча 
ولادرز
– зарда:лу 
туркий 
كوريا
– эрук 

---

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –6(2)/2020
79
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
صاخا
– ихха:с 
форсча 
يس ىولا
ها
– алуйи сиёҳ 
туркий 
ا هرق
ول
– қара алу 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
ديق
– қайд 
форсча 
دنب
– банд 
туркий 
واقب
– буқав 
мўғулий 
ف
– фа 
арабча 
ةملس
– суллама 
форсча 
نابدرن
– нардбан 
туркий 
وتاش
– шату 
мўғулий 
ف
– фа 
Қўлёзма матнида арабий сўзнинг кетма-кет икки маънодоши келган бўлса, у ҳолда биринчи 
сўзга унинг таржимаси ёзилган ва ўзидан кейинги маънодоши 
هلثم
– мислуҳу – «унга ўхшаш» 
ибораси билан кўрсатилган. Сўзларнинг маънодошлари уларнинг сонига қараб кетма-кет 
жойлаштирилган, масалан:
ةيحان
– на:ҳийа сўзи туркийда 
ىراس
– сари маъносида изоҳланган. 
Бу сўздан кейин келган 
بناج
– жа:ниб, 
هجو
– важҳ, 
ةهج
– жиҳат, 
رطق
– қутр, 
ءاجر
– ража:, 
ضرع
– ъурд, 
ءافش
– шафа:, 
فرط
– тараф,
ةفاح
– ҳа:ффат сўзлари форсий, туркий, мўғулий 
сўзликда мислуҳу ибораси билан берилган. Демак, юқоридаги турли шаклдаги арабий 
сўзларнинг барчаси туркий тилда бир хил сўз билан ифодаланган. Бундан ташқари қўлёзма 
матнида ушбу қўлланилган ҳолатдан чекинишлар ҳам учрайди. Масалан, арабий 
لظ
– зилл 
форсийда 
هياس
– са:йа, туркийда 
اكلاوك
– кўлага тарзида кўрсатилган. Зилл сўзидан кейин унинг 
синоними арабий 
ءىف
– фай сўзининг остига «соя» мазмунидаги форсий, туркий, мўғулий 
сўзлар олдинги қатордаги каби айнан тўлиқ кўрсатилган. 
Арабий
قرب
– барқ сўзи форсийда 
شحرد
– дарахш, туркийда 
نيشاي
– йашин, мўғулийда 
نيشاي
– йашин тарзида изоҳланган. 
Мазкур сўздан кейин келган арабий 
ةقعاص
– са:ъиқа сўзи ҳам «яшин» мазмунини 
англатади, лекин унинг остидаги форсий сўзликда 
هلثم
– мислуҳу белгиси, туркийда 
نيشي
– 
йашин, қайта такрорланган ва мўғулий сўзликда 
م
– мим ҳарфи билан кўрсатилган. 
Қўлёзма матнида арабий, форсий, мўғулий сўзликдаги маънодошлар ўз ўрнида берилиб, 
туркий сўзлик муодили 
فورعم
– маъру:ф – 
ف
ҳарфи билан белгиланган ҳолатлар ҳам учрайди. 
Масалан: 
арабча 
رو
ق
– варақ 
форсча 
ذغاك
– ка:ғаз 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
نوسلاج
– жалсун 
арабча 
ةروص
– су:рат 
форсча 
ركيب
– пайкар 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
هموس
– сума 
Юқоридаги мисолларда туркий сўзлик ўрнида 
ف
– фа ҳарфининг кўрсатилиши айнан 
варақ ҳамда сурат сўзларининг ўзгаришсиз туркий сўзликда ҳам қўлланилганига ишора қилади. 
«Муқаддамату-л-адаб» нинг бу нусхасида юқоридаги ҳолатнинг бошқа бир кўриниши ҳам 
учрайди. Бунга кўра арабий сўзликдаги сўз мақоласининг форсий ҳамда туркий муодиллари 
маъру:ф сўзи билан кўрсатилган. Матн таркибидаги мўғулий сўзликда эса унинг мўғулча 
муодили келтирилади. 
арабча
ةناما
– ама:нат 

---

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMАSI –6(2)/2020  
80
форсча 
فورعم
– маъру:ф 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
كناد
– данг 
арабча 
بدا
– адаб 
форсча 
فورعم
– маъру:ф 
туркий 
ف
– фа 
мўғулий 
ىربا
– аброй [5] 
Бундан ташқари қўлёзма матнида юқоридаги ҳолатлардан ҳам фарқли ўринларни учратиш 
мумкин. Масалан, арабий 
ةنحش
– шаҳна мақоласи форсийда маъру: ф, туркий сўзликда 
ةغوراد
– 
даруға, мўғулийда 
ف
– фа белгиси билан кўрсатилган. Демак, форсийда 
ةنحش
– шаҳна сўзи араб 
тилидаги каби ўзгаришсиз қўлланилган. Қўлёзмадаги мўғулий шакл ўрнидаги 
ف
– фа эса 
мазкур ўринда туркий даруға сўзининг келишини кўрсатмоқда. Бу ҳолат қўлёзма матнида 
қуйидагича белгиланган: 
арабча 
ةنحش
– шаҳна 
форсча 
فورعم
– маъру:ф 
туркий 
ةغوراد
– даруға 
мўғулий 
ف
– фа 
Қўлёзма матнида ўзига хос тузилиш жиҳатларига эга бўлган ҳоллар ҳам учрайди. Масалан, 
арабий 
رصق
– қаср сўзи форсий 
كشوك
– кўшк тарзида келтирилган. Туркий сўзликда бу сўз 
هلثم
– мислуҳу ишораси билан изоҳланиб, мўғулий кўринишда 
ف
– фа ҳарфи билан кўрсатилган. 
Юқоридаги туркий мақола сўзнинг берилиш қоидасига биноан ўзидан олдинги сўзга ўхшаш 
бўлиши керак, яъни қаср сўзи 
ويا قيلشيق
– қишлиқ эв тарзида изоҳланмоғи лозим. Лекин қаср 
сўзидан кейинги мақолага мурожаат этсак. Бу сўз сарҳ бўлиб, у форсий 
ب كشوك
نل
د
– кўшки 
баланд, туркий 
كشوك كودب
– будук кўшк, мўғулий 
كشوك نوردنا
– андурун кўшк сўзлари 
ёрдамида ифодаланган. Демак, арабий 
رصق
– қаср сўзи туркий сўзликда форсий муодилга 
ўхшаш 
كشوك
– кўшк тарзида изоҳланади. Шу мақоланинг мўғулий муодилига келсак, у 
ف
ҳарфи билан белгиланган эди. Бу эса мўғулий сўзликда ҳам 
كشوك
– кўшк сўзи қўлланганлигига 
ишора қилади. 
Асарнинг феъллар қисми тўлиқ бўлиб, жуда равон хат билан ёзилган. Феъллар қисмида ҳам 
айрим шартли қисқартмалар қўлланилган. Кетма-кет келган маънодош феъллар 
هلثم
– мислуҳу 
қисқартмаси билан кўрсатилган. Масалан, 
هيلا حنج
– жанаҳа илайҳи феъли туркийча 
ىدنس لكنوك
هقنا
– кўнгил синди анқа тарзида изоҳланган. Мазкур феълдан кейин берилган арабий 
هل حنج
– 
жанаҳа лаҳу феъли туркий сўзликда 
م
белгиси билан кўрсатилган. Демак, мазкур жанаҳа лаҳу 
феъли ҳам олдинги кўнгил синди анқа маъносини англатади. 
Бундан ташқари феъллар қисмида кетма-кет иккидан ортиқ белгиси билан кўрсатилган 
феълларни учратиш мумкин. Қўлёзманинг арабий сўзлигидаги
ءىشلا هبضغ
– ғадабаҳу аш-шай’а 
туркийда
ىن همين نيدنا ىدلا نلايب جوك
– куч билан алди андин нимани тарзида изоҳланган. Ундан 
кейинги арабий 
ءىشلا هنم بضغ
– ғадаба минҳу-ш-шай’а ҳамда 
ءىشلا ىلع هبضغ
– ғадабаҳу 
ъала-ш-шай’а иборалари туркийда белгиси билан кўрсатилган. 
«Муқаддамату-л-адаб» нинг ушбу нусхаси таркибидаги арабий матнга ҳаракатлар 
қўйилган. Лекин арабий матндаги ҳаракатларнинг тушиб қолиш ҳоллари ҳам учрайди. 
Қўлёзмадаги форсий, туркий, мўғулий сўзлик матнида эса ҳаракатлар берилмаган. Юқоридаги 
сўзликлар матнидаги айрим сўзларнинг ўқилишини аниқлаштириш мақсадида ўрни билан 
ҳаракатлар киритилган мисолларни ҳам учратиш мумкин. Масалан, форсий сўзликда 
كلم
– 
малак, 
نيجرخ
– хуржин, 
قيربا
– ибриқ, 
رد
– дар, 
مدرم
– мардум, 
مشج كلم
– милки чашм, 
мўғулий сўзликда 
هكنم
– минка,
ىك
– ки, 
قيلولج
– жалвалиқ, 
هولج
– жалава. 
Маҳмуд Замахшарий “Муқаддамату-л-адаб” асарининг луғат қисмлари киритилган дунё 
фондларидаги 100 га яқин нодир қўлёзмаларини дастлабки ўрганиш улар орасида Хоразмда 
кўчирилган ёки хоразмлик котиблар китобат қилган қўлёзмалар кўплиги аниқланди. Мазкур 

---