Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар академияси минтақавий бўлими

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –11/3-2022__________ 
143
materiali haqida gapirganda, quyidagilarni ta’kidlab o’tish zarur. Osiyo mamlakatlari tillari va 
adabiyoti (Misolimizda: turk tili) bir nechta bo’limlarni o’z ichiga oladi: Turkiyaning geografik 
xususiyatlari, madaniyati, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayoti. Shuningdek, yaratilgan o’quv 
qo’llanmamizda muallif turk tilidagi matnlarga leksik va grammatik izohlar beradi, bilimlarni nazorat 
qilish uchun turli savol va topshiriqlar taklif etiladi. 
O’qitiladigan kurs davomida talabalar o’quv qo’llanmalarda Turkiyaning madaniyati, tarixi 
va geografik o’rnini qamrab olgan bir qancha matnlarni o’z ichiga oladi. “Turkiya Respublikasi: 
shaharlar va tarixiy maskanlar”, mamlakat shaharlari va diqqatga sazovor joylari haqida o’ziga xos 
qo’llanma hisoblanadi. Bu yerda Turkiyaning yirik shaxarlari bo’lgan Istanbul va Anqara, tarixiy 
maskanlari, diqqatga sazovor joylari va o’quvchini qiziqtirgan boshqa shaharlariga bag’ishlangan 
matnlarni topishingiz mumkin. Shuningdek, qo’llanmada Turkiya Respublikasi tarixi va madaniyati, 
turk xalqining an’analari va turmush tarzi, madaniyati, urf-odatlari, musiqa va teatr san’ati haqidagi 
matnlar ifodalanadi. Bunda talabalar tarixiy Oʻrxon-Yenisey yodgorliklari bilan tanishishlari, 
Me’mor Sinon quruvchilik sanʼati, anʼanaviy teatr va uning qahramonlari Qoragʻyoz va Xojivat va 
boshqalar haqida maʼlumot olishlari mumkin. Qo’llanmada turli davrlarda yashagan turkiyalik 
mashhur shaxslar haqidagi matnlar taqdim etilgan. Har bir matn uchun leksik sharh, nutqni 
rivojlantirishga qaratilgan leksik mashqlar to’plami mavjud. 
Tilshunoslik va o’lkashunoslik fani dasturini, darsliklar va o’quv-uslubiy majmualarni ishlab 
chiqish jarayonida ularning asosini tashkil etishi kerak bo’lgan uslubiy tamoyillarga rioya qilish zarur. 
Tilshunoslik va o’lkashunoslik bo’yicha yuqorida tilga olingan dasturlar, o’quv-uslubiy qo’llanmalar 
va majmualarni tahlil qilar ekanmiz, quyidagi tamoyillarga qay darajada amal qilingan yoki 
qilinmaganiga e’tibor qaratdik. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, qo’llanmada mavzusi va matnlarni 
tanlashda geografiya, Turkiya iqtisodiyoti va hokazolarga oid tez-tez o’zgarib turuvchi va mavhum 
ma’lumotlardan uzoqlashishga harakat qildik. Buning o’rniga eng mashhur joylar, shaxslar, urf-
odatlar, Turkiya haqidagi asarlardan parchalar haqida kichik va juda qiziqarli matnlarni taklif qildik. 
Bugungi kunda har qanday o’quv qo’llanma maqsad - vazifasi asosan, talabalarni turk milliy 
madaniyatiga tegishli qadriyatlar bilan tanishtirishga qaratilgan. Ushbu tamoyilni amalga oshirish 
uchun metodik ravishda ikki yo’l bilan harakat qilish mumkin: har bir yangi mavzuni o’rganishdan 
oldin talabalarga turk tilda qisqacha kirish ma’ruzasi taklif etiladi yoki matnni o’qib bo’lgach, ular 
mavzu bo’yicha individual yoki guruh bo’lib ijodiy tarjimani bajarishlari kerak; bu erda talabalar 
berilgan mavzu bo’yicha mustaqil ravishda ma’lumot topadilar. Bu bosqichda o’quvchilar 
o’rganilayotgan til mamlakati, uning tarixi, madaniyati, diqqatga sazovor joylari, mashhur shaxslari 
va boshqalar haqida ishonchli va yetarli ma’lumotlar olishini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. 
Shuni esda tutish kerakki, tilshunoslik va mintaqaviy fanlarni o’qitish jarayonida o’qituvchilar 
turk tilini o’rganayotgan talabalarda Turkiyaga nisbatan faqat ijobiy munosabatni shakllantirishni 
maqsad qilishlari kerak. Ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda, Turkiyaning eng mashhur va 
sayyohlar va talabalar tomonidan sevimli joylari haqida matnlar, turk an’anaviy qo’g’irchoq teatri 
(ebru, gravyuralar, turk gilamlari, musiqa, raqslar haqidagi matnlar) haqida matnlar taklif qilindi. 
Turkiyaning barcha davrlarining mashhur shaxslari (Xoja Nasreddin, Me’mor Sinan) va boshqalar. 
O’qitish asoslanishi kerak bo’lgan yana bir tamoyil - bu lingvistik va madaniy materialni tanlash 
masalasidir. O’quv materiali asosan turk tilidagi matnlar orqali taqdim etiladi. O’qituvchilar bu 
matnlarni turk jamiyati, turk muhitidagi real muloqot holatlarida yaratilgan nutqiy asarlar ekanligiga 
diqqat qilishlari kerak. Ular turk xalqi vakillarining ijtimoiy va muntazam ravishda takrorlanadigan 
kommunikativ vaziyatlarda standartlashtirilgan nutq konstruktsiyalarini o’z ichiga olishi kerak. 
Haqiqiy matnlar va qo’shimcha illyustrativ materiallarning mavjudligi o’quv yurti sinfida muloqot, 
ko’rinish, yangilik va funksionallikning pedagogik tamoyillarini amalga oshirishga yordam beradi. 
Funksionallik tamoyili, birinchi navbatda, tilshunoslik va mintaqashunoslik fanining o’ziga xos 
xususiyatlari bilan bog’liq. Tilshunoslik va oʻlkashunoslik darsida oʻquvchilar oʻlka madaniyati, 
tarixi, geografiyasini oʻrganadi va oʻrganilayotgan til prizmasi orqali butun voqelikni oʻrganadi. Bu 
misolda til o’ziga xos dirijyor vazifasida keladi, o’rganilayotgan til mamlakati haqidagi barcha 
ma’lumotlarni tushunishda muhim bo’g’in sifatida keladi. 

---