Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomаsi –10/1-2022 1 Ўзбекистон республикаси фанлар

Кавказ хурмоси. Ўзбекистоннинг субтропик минтақаларида, жумладан, Ҳисор тоғ 
тизмасининг чакалакзорларида ёввойи шароитда ўсувчи ўсимлик бўлиб, маҳаллий номи 
“Сафсан дейилади. Дарахти ўрта бўйли, танаси думалоқ шаклга эга, қишда барг тўкувчи 
ўсимлик. Барглари эллипссимон, узунчоқ, остки қисми тукли, икки уяли ўсимлик, гуллари оқ 
қизғиш рангли, майда, урғочи гуллари якка, эркак гуллари учта гул бир бўлиб тўп гул ҳосил 
қилади. Ўзбекистоннинг жанубий қисмида апрель ойининг охири – май ойининг бошида 
гуллайди. Мевалари октябрь ойида пишиб етилади. Пишган мевалари эти сарғиш рангда 
бўлади, пишиб ўтган меваларининг эти эса қўнғир қорамтир тусда бўлади. Мевасида уруғ 
миқдори кўп бўлиб, умумий оғирлигининг 25 фоизини уруғ ташкил қилади. Уруғдан экилган 
Кавказ хурмоси тўртинчи йили ҳосилга киради. Бу ўсимликни табиий тарқалиш ҳудуди 
Пириней яриморолидан Хитойнинг шарқий вилоятларигача тарқалган. Кавказ хурмоси 
намликка анча талабчан. Ўрта Осиёнинг қуруқ иқлимида бу ўсимликнинг кичкина тўплари 
асосан намгарчилик етарли бўлган, тоғ дарёлари ва сув ҳавзалари атрофида ўсади. Табиий 
шароитда ўсувчи Кавказ хурмоси мевасини маҳаллий аҳоли истеъмол қилади ва уруғидан 
асосан пайвантаг сифатида фойдаланилади. [5] 
Виргин хурмоси. Ўзбекистон шароитида кам тарқалган. Қиш ойида барг тўкувчи, бўйи 
12-18 метр бўлган, танаси ёйиқ, кенг думалоқ ёки пирамидасимон шаклга эга дарахт. Ўз ватани 
АҚШнинг жануби-ғарбий ҳудудларида бўйи 25 метрни ташкил қилади. Новдалари силлиқ, 
дарахтда эгилган ҳолатда жойлашган. Барглари овалсимон, учлари ўткир, тўқ яшил, усти 
ялтироқ, яшил кулранг, таги тукли. Ўсимлик икки ва бир уяли. Эркак гуллари майда, учта гули 
бир тўпгул ҳосил қилиб жойлашган; урғочи гуллари йирик, яқин жойлашган. Гулининг ранги 
оқ сарғишдан оқ рангача бўлади. Ўзбекистон жанубида Виргин хурмоси май ойининг иккинчи 
ярмида гуллайди. Чангланиши асосан анемофил, яъни шамол ёрдамида. Меваси – думалоқ, 
чўзинчоқ ёки ясси, майда, энига диаметри 2-5 см ни ташкил этади. Оч оловранг ёки қизил ранг. 
Таркибида қанд миқдори Шарқ хурмосиникига нисбатан анча юқори. Пишган мевасининг 
мазаси тахир, мева пишиб етилиш жараёнида тахирлиги йўқолиб боради. Виргин хурмосининг 
табиий тарқалган ҳудуди АҚШнинг жануби-ғарбий қисми. Ўз ватанида Виргин хурмосининг 
бир нечта навлари мавжуд. Ўзбекистонда мавжуд навлари хурмонинг пайвандтаги сифатида 
фойдаланилади. [5] 
Шарқ хурмоси – субтропик ёки япон хурмоси номи билан ҳам аталади 800 дан ортиқ 
ҳар хил навларни ўз ичига олади. Ёввойи ҳолда Хитойнинг марказий ва ғарбий тоғ тизма- 
ларида денгиз сатҳидан 900-1000 метр баландликда учрайди. Шарқ хурмоси табиий ҳолда, 
асосан, марказий Хитой ҳудудида тарқалган. Бу ҳудуд иқлими ёзда иссиқ ва нам, қиши эса 
юмшоқ ва намгарчилик кам бўлади. Қишки ҳарорат -2-3 даража совуқни ташкил қилади. 

---