Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

Бизнинг адрсс: Тошкент шаҳри, Братская кўчаси 33, Ўз- 
бекистон ССР Фанлар академиясининг 
Фалсафа ва ҳуқуқ институти
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

/ 
б об
ҲИССИИ БИЛИШ ВА ТИЛ
Сезги ва сўз
Инсон тили инъикос шаклларининг (сезги, қабуллаш, та- 
саввур, тушунча ва ҳоказо) барчаси билан алоқага кирали 
ъа улар билан органик боғланади. Бу бобда тилнинг билиш 
процессининг биринчи босқичи ■
— жонли мушоҳада ёки ҳис- 
сий қабуллаш билан алоқаси баён этилади. Бунда, биринчи- 
дан, билишнинг конкрет шакли — сезги, иккинчидан, тил бир- 
лиги — сўз мисол қилиб олинди.
Сезги ва сўз муносабатини ёритиш, фикримизча, тил ва 
тафаккур муносабатини ёритпш йўлларидан биридир.
Хўш, сезги нима? Ҳозирги табниёт илми ва диалектик ма- 
териализм бу ҳақда қандай ютуқларга эрншди?
Аввало шуни айтиш керакки, ҳозирги буржуа фалсафаси 
сезги ё «бутун борлиқни» яратувчи манба (бу субъектив- 
идеалистик қараш), ёки материя ҳаракати шаклларидан би- 
ридир (бу вульгар материалистик қараш) деб ҳисоблайди.
Айни замонда буржуа психологияси ва фалсафасида кенг 
тарқалган бихевиоризм таълимоти инсон сезгисининг психик 
моҳиятини инкор этади ва уни фақат физиологик ҳодиса деб 
ҳисоблайди. Вульгар матсриализм ботқоғида қолган бихе- 
виоризм инсоннинг ижтимоий моҳиятини унутади ва уни фа- 
қат биологик ҳодиса деб қарайди. Унингча, кишининг онги 
фақат биринчи сигнал систсмаси қўзғаткичлари таъсирида- 
гина юзага келади.
Бошқача айтганимизда, бу, кишииинг олий нерв фаолияти 
ҳайвонникидан 
деярли 
фарқ қилмайдн, 
деган 
сўзднр. 
Идеалистик-семантик фалсафа ҳам ана шу бихевиоризмга 
таянади. Семантиклар сўзни маъноснз, табиатдаги товушлар- 
дан фарқи йўқ, деб тушунтирадилар. Масалан, машҳур бур- 
жуа файласуфи семантик Хайакава метрономнинг овози 
(металлдан ишланган асбоб) ҳайвон учун қандай рефлектор
5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лҳамиятга эга бўлса, сўзнинг жарапглаши ҳам иисон учун 
худди шундайдир, дейди.
Бинобарин, сезги 
масаласини 
идеализм еча 
олманди. 
Марксгача бўлган материализм ҳам бу проблемани узил- 
кесил ҳал қилишга ожизлик қилган эди.
Фақат диалектик матсриализм ижтимоий практика ҳамда 
табииёт илми ютуқларига таяннб инсон сезгисининг билиш 
процессидаги аҳамиятини ва унинг туб моҳиятнни тўғри ёри- 
тиб берди. Улуг олим академик И. П. Павлов яратган олин 
перв фаолияти ҳақидаги таълимот марксистик фалсафапинг 
ииъикос назариясига илмий-табиий асос бўлди.
Совет файласуфлари ва табииётшунослари сезгининг ро- 
.лиип аниқлашда В. И. Лениннинг «сезги объектив дуиёнипг 
субъектив образидир», деган кўрсатмасига амал қилдилар 
ҳамда И. П. Павлов таълимотига таяниб, сезгининг табиати 
рефлектор фаолиятидан иборат булиб, миянинг функциясн 
эканлигини исботлаб бердилар.
Сезги масаласи ниҳоятда кўп қирралп ва мураккабдир, 
унинг ҳали махсус фанлар ва фалсафанинг янги ютуқлари 
асосида ҳал қилиниши керак бўлгап томонлари бор. Маса- 
лан, моддий ва идеал, руҳий ва физиологик категориялар 
каби масалалар устида мутахассислар орасида қизғин муноза- 
ралар
1
кетмоқда. Бу иарса табиийдир, чунки ҳозир фан мис- 
лн кўрилмагап даражада илгарилаб бормоқда. Фан ютуқла- 
ри фалсафпй умумлаштирилмоқда. улардан методологик ва 
пазарий хулосалар чиқарилмоқда. Бу ироцесс, албатта, марк- 
сизм асосида фикр алмашувисиз, мунозарасиз бўлиши қийин.
Бу ерда юқорида зикр этилган масалалар юзасидан ба- 
тафсил сўз юритишга, уларни узил-кесил ечишга жазм эт- 
моқчи э.масмиз. Биз олднмизга буидай вазифани қўйганимиз 
ҳам йўқ, мақсад, ҳозирги фанпмизда сезги ва унинг тил би- 
лан алоқаси ҳақида қандай фнкрлар айттганини кўрсатиш 
ҳамда уларни илмий умумлаштиришга уринишдап иборатдир.
Ҳозирги кунда сезгп олин нерв фаолиятининг маҳсули экан- 
лиги тўла исботланган. Руҳий ҳодисаларни (сезги руҳип ҳо- 
дисадир) ўрганишни нерв ҳаракатини ўрганишдан бошлаш 
кераклиги ҳам маълум. Буни В. И. Ленин ўз вақтида кўрса- 
тиб ўтган эди2.
Инсон онги махсус уюшган материянинг, яъпи миянипг