Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

• II 
М. С е ч е н о в. Избраннме 
философские 
и пснхо.югическне 
|;|)пц:телсш1Я, Госполитиздат, М , 1917, стр. 358.
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лиш процессида умумлаштириш, тафаккур вужудга келма- 
ган бўлур эди.
Баъзи буржуа психологлари 
тасаввурни «образлар об- 
рази», яъни сезги асосида шаклланган, ташқи дунё билан 
богланмаган бир нарса 
деб 
тушунтирмоқчн 
бўладилар. 
Аммо бу фикр фан далилларига зид бўлиб, мутдақо нотўг- 
ридир.
Тасаввур сезгилар негизида пайдо бўлади, аммо тасав- 
вурнипг мазмуни акс эттирилувчи 
ташқи дунёга боғлиқ. 
Ьинобарин, тасаввурнинг мазмупи масаласини унинг келиб 
чиқиши ҳақидаги масала билан алмаштириб юбориш тўғри 
эмас. Тасаввур сезгидан пайдо бўлади, аммо сезгиларнннг 
оддип йигиндиси 
эмас, балки улардан сифат 
жиҳатдан 
фарқланувчи алоҳнда образдир.
Тасаввур билан сезги орасида бнр қатор муҳпм тафовут- 
лар бор. Булардаи асосийлари қуйидагилардир:
1
. Сезги ва қабуллаш бевоеита перв системасига муайян 
вақт таъсир қилувчи прсдметларни акс эттирадн. Тасаввур 
эеа қайд қилиб ўтганимиздек, аввал таъсир қилгап, аммо 
айни вақтда бевосита таъсир қилмаётган 
предметларнннг 
ииъикосидир.
2
. Сезги ва қабуллашда образ аниқ, равшан бўлади, бу, 
албатта, қўзгаткичларнинг интенсивлигнга боғлиқдир. Та- 
саввур образи эса сезги ва қабуллашдаги образларга қара- 
гапда унча аниқ ва равшан бўлмайдп.
3
. Сезги ва қабуллашдаги 
образлар писбнй барқарор- 
;'ик билан характерлапган тақдирда тасаввурда шаклланган 
образлар ўзгарувчан бўлади.
4
. Ссзги ва қабуллашнинг физиологик асоеи рецепторлар 
ва мия пўстлогининг 
бевосита 
иштирокида, тасаввурнинг 
физиологик асоси эса, юқорнда айтганимиздек, мия пўстло- 
ғининг функцияси патижасида юзага келади. Шунинг учун ҳам 
тасаввур умумлаштириш имконига эга.
Хўш, тасаввурдагн мана шу умумийлик нима ва ушшг 
билнш жараёнидаги роли қандай? Қуйида шу масала устида 
қисқача тўхталиб ўтамиз.
Психологияда тасаввур иккига: якка ва умумий тасав- 
вурга бўлиниши исботланган. Дарҳақиқат, илгари акс этти- 
рилган айрим, муайян предметнн, айтаплик, маълум бнр 
иморатни тасаввур қилншимиз мумкии. Бу, албатта, якка 
тасаввур бўлади. Аммо 
шундай 
тасаввур ҳам бўдадики, 
буида биз биронта муаняп нарса ёки ҳоднсани эмас, балки 
умуман нарса ёки ҳодисани 
кўз олдимизга 
келтирамиз. 
Масалан, иморат, кино-театр ёки стадионнинг умумий обра- 
зини 
кўз олднмизда 
гавдалантирамиз. Бундай 
тасаввур
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

умумнй тасаввур деб аталади. Лгар биз умуман кино-театр- 
1Ш тпсагшур цилсак, бунда муайян кино-театрларнинг айрим 
1имопларидан, уларпинг хусусий бслгилари мавҳумлашиб, 
айпм бпр вақтда шу кино-театрларга хос умумий белгилар- 
нп бпрлаштирамиз. Демак, 
умумии тасаввурда нарсалар- 
11и11г ннднвидуал хусуснятлари эмас, балки уларнинг бир 
бутуп групиасига, спнфларига 
хос белгилари акс эттири-