Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

13 В. И. Л е н и н, Фалсафа лафтарлари, 1947, 49-бет.
14 Ф. Э н г е л ь с, Диалектика природм, 1948, стр. 193.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тпмоин қонуниятларни ўзнда акс эттирувчи сўзнинг контроли 
1ктпда бўлади.
Сўзлар рецепторларнинг ишига муайян йўналиш кўрса- 
тцбпша қолмасдан, балки қатто сезги хизматини ҳам ўтай- 
.пиар. Шу маънода инсоннинг биринчи сигнал системаси 
ҳам нжтимоий детерминизм қонуниятларига бўйсунади.
Профессор С. В. Кравков ўзннинг «Сезги органларининг 
мши» асарида қизиқ бир мисол келтиради: бир хпл ёғочдан 
пшланган, аммо узунлиги қар хил цилиндрларнн оламиз. 
Вулардан 
кнчигининг 
ичига 
қўрғошин 
қунилиб, 
оғир- 
лпги узун цилиндрнинг оғирлигига 
тенг қи.тииган. У ци- 
лппдрларни қўлга олиб кўрсак, кичиги узунидан оғирроқдай 
тм'ш.тади. Бунинг сабаби нормал кишилар кичик цилиндрни 
ҳажмига қараб енгил деб ўйлайдилар. Аслида эса у енгил 
чиқмагаплиги ҳамда бунга қарши фикрда бўлинганлигидан 
уамма кишилар кичик цилиидр каттасидан огирроқ экан де- 
I ап фикрга келиб қоладилар15. Бу мисол ташқи дунёни ҳие- 
сий қабуллаш процесси мураккаб ақлий процесс, абстракт 
мфаккур билан боғлиқ эканлигини 
кўрсатади. Бу бизнк 
ташқи дунсни бевосита ҳис қилаётганимизда онгли бўлиши- 
мпздап, хато қилмасдан, ўйлаб сезишга интилаётганимиздан 
дарак беради. Маълумки, сезги шаклланишида 
кишинннг 
билимн, интилиши, хоҳиши жуда катта роль ўйнайди.
15 
Қаранг: С. В. К р а в к о в , Работа органов чувств, Изд-ао 
да», М., 1949, стр. 15.
«Прав-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

// 
б о б
ҲИССИЙ БИЛИШДАН РАЦИОНАЛЬ БИЛИШГА УТИШДА 
ТИЛНИНГ РОЛИ
Тасаввур ва сўз
Ллоқа воснтасп бўлган тилнинг бнлиш жараёнида катта 
аҳамиятга эгалигини т а с а в в у р мисолида яққол кўриш 
мумкин, чунки тасаввур ҳиссий билишнинг энг ривожлан- 
ган, юқори босқичга кўтарилган шаклидир. Бунинг сабаби 
акс эттириластган предмет ва ҳодисалар 
билан 
бевосита 
боглиқ бўлмаган тасаввур 
абстракциялаш 
имконига эга 
бўлади, бинобарин, мана шу жараёнда муайян умумлашти- 
риш бўлганлиги сабабли 
тасаввур билишни абстракт та- 
([шккурга яқинлаштиради.
Тасаввур пима, унинг билиш процессидаги ўрни қанақа?
Тасаввур ҳақида буюк рус физиологи 
И. Л
1
. Сеченов 
бундай ёзган эди: «ҳамма такрорланувчи, бир-бирига яқин 
таассуротлар бизнинг хотирамизда якка ҳолда эмас, балки 
(айрим ҳолларда хусусий моментларни сақласа-да) бир бу- 
тун ҳолда сақланиб қолади. Шунинг натижасида мингларча 
бир-бирига яқин алоқа бирлашади, умуман, агар ҳам.ма 
кўрган, эшитган ва синаган таассуротларимизнп миллионлар 
дсб ҳисобласак, уларни бир псча юз ёрдамида ифода қилиш 
мум кнн»1.
II. М. Сеченовнинг бу сўзларн тасаввурнипг физиологик 
асосларини тушунишга замин бўлди. 
Дарҳақиқат, бизнинг 
миямизга таъсир қилувчи прсдмет ва ҳодисаларнинг айрим 
ва якка-якка белгилари 
онда-сонда 
такрорланган (яъни 
уларнинг мияга такрор таъсири сийрак бўлган) тақдирда, 
улардаги умумий ва барқарор белгилар тез-тез қайталаниб 
туради. Худди ана шу такрор таъспр қилувчи жиҳатлар та- 
саввурнинг шаклланишига 
сабаб бўлади. И. М. Сеченов 
фикрларини тасдиқлаган ва уларни янада ривожлаптирган