Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

.т
; | , ч
11.
Яккн ёки умумий тасаввурнннг пайдо бўлишида кишн- 
11нмг ў.ч олдига қўйган мақсади ҳам асосий роль ўйнайди. 
Г>упда бнз ҳиссий билиш образларининг шаклланишида тнл- 
11н11г аҳамиятинн яна яққолроҳ кўрамиз. Шу нарса харак- 
|гр,тпки, умумий 
тасаввурнинг пайдо бўлишида бош мия 
иўстлогида цўшимча нерв алоцалари юзага кслнб, янги об- 
рп ишпг ҳосил бўлишида ана шу алоцалар физиологик асос 
оўлндн.
Тасаввурнипг абстракт тафаккуриипг асоснй шакллари- 
мпн бири бўлган тушупча бнлан муносабатп цандай? Маъ- 
лумки, бнлишнинг ҳиссий босцичдаи 
абстракт 
тафаккур 
бпгцпчига ўтишда, албатта, тасаввур ва тушупча бирлиги 
ип уларпинг тафовутини аниқлаб олиш зарур.
Тасаввурнинг тушунчага ўхшаш 
томонн 
шуки, унда 
п.трса на ҳодиса маълум даралсада умумлаштирилади. Шу- 
пппг учун ҳам у ҳиссий билишнннг бошқа шаклларига нис- 
батап тушунчага яқинроц туради. Тасаввурдаги бу умум- 
лаштпришлик пимадан иборат ва нима асосида амалга ошади?
Мпя пўстлогида қайта тикланган «из»лар ўзаро алоқага 
кнрпб мияда қатор ассоциациялар, нерв бирикмаларини ву- 
жудга келтиради. Шу асосда оддий, муайян тасаввур эмас, 
б.тлкп япгп, умумлаштирилган тасаввур пайдо бўлади. Бун- 
лп эскн якка тасаввурлар қўшнлади. Равшанкн, тасаввурда 
муайян даражада мавҳумлаштириш элементлари бор. Маъ- 
лумки, предмет ёки ҳодисалар априм томонларининг ақлан 
пж|)атиб олиниши — мавҳумлаштириш дейилади. Масалан, 
(шропта олма дарахти тасаввур қилинганда 
шундай 
бир 
исч.т хил олма дарахтининг муҳим бўлмаган иккинчи дара- 
жалп белгиларини мавҳумлаштириб, уларнинг асосий бел- 
1п,т,трн11н умумлаштирамиз. 
Бунинг сабабини физиологик 
пуқтап назардан шундай изоҳлаш мумкин: плгари мия пўст- 
.тогнда пайдо бўлган муваққат перв алоқалари ўзаро боғ- 
лапиб эскилари асосида янги алоқалар вужудга 
келади, 
■>пз»лар бир-бири билан богланади.
Дсмак, бундан тасаввур жараёни мавҳумлаштириш эле- 
мсптларини ҳам ўз ичпга олади деган хулоса келиб чиқади.
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бу эса умумлаштиришнинг энг муҳим шартидир. Мавҳум- 
лаштиришда, ҳозиргина айтганимиз 
каби, умумлаштириш 
учун предмет ва ҳодисаларнинг айрим белги ва хусусиятла- 
ри ажратиб намоён этилади. Агар биз бирон нарсанинг, 
масалан, терак дарахтининг аниҳ образинн тасаввур этмоқ- 
чи бўлсак, табиин равишда жуда кўп муанян терак дарахт- 
ларииинг муҳим бўлмаган белгилари эътиборга 
олинман, 
уни умуман кўз олдимизга келтирамиз. Тасаввурдаги мап- 
ҳумлаштириш тушупчадаги 
мавҳумлаштириш учун замин 
сифатида намоён бўлади. Тасаввур 
предметдан, у билан 
бевосита тўқнашишдан апа шу йўл би.тап «узоқллшади».
Тасаввурда акс этган белгилар айни вақтда ўхшаш жи- 
ҳатларига кўра бирлашади, умумлашади. Аммо тасаввур- 
ппнг ўзига хос асосий хусусияти шуки, у ҳиссий ипъикоснинг 
шаклндир. У моҳиятни тўла ифодалай олмайди, шунинг 
учун у мавҳум мантиқий тафаккурннинг шакли бўлолмаГ!- 
ди. Павловнинг тасаввурпи биринчи сигнал системасига кп- 
ритганлиги ҳам бсжиз эмас3.
Бироқ турмуш, ишлаб чиқариш эҳтиёжи мақсадга тсз- 
роқ эришнш ва дупёни ўзгартириш ишларини еигиллашти- 
риш учун кишиларнинг предмет ва ҳодисаларни иложи бо- 
рича мукаммалроқ бплишларнни тақозо этади. Бунда кишн- 
лар ўз опгпда парса ва ҳодисаларнипг кўзга дарҳол ташла- 
нувчи 
ташқи 
алоқалари 
билаи 
бирга 
уларни 
ташқн 
томопдап папқаб бўлмайдиган мураккаб, муҳим алоқа ва 
муноеабатларинн ҳам акс эттиришларн лозим.
Бевосита ҳиссий билншда, яъни ҳиссий аьзолар ёрдами- 
да бундап мураккаб*алоқаларни акс эттиришпмиз мумкнн- 
ми? Албатта, нўқ, чупкн ташқи дупё предмет ва ҳодисала- 
рининг кўпгина алоқа ва муносабатлари, хусусият ва спфат- 
лари яширинган бўлади, улар ҳиссин аъзоларда 
бевоспта 
гавдаланмайди. Сўнгра бу алоқа.тарнинг 
ташқи ифодаси 
уларнинг моҳиятига мос келмас.тиги, ҳатто зид келнши ва 
уни инкор этиши ҳам мумкпн. Л\асалан, капитялистик жа- 
миятнинг иқтисодий алоқалари дастлабки қарашда нарса- 
лар, меҳнат маҳсулотлари мупосабатлари тарзида кўрипади. 
Товарларнинг бу ташқи муносабатлари замирида ҳокнмлнк 
ва қарамлик мупосабатлари яширинган бўлиб, булар син- 
фнй курашнинг очиқ ҳамда яширнп шакллари мапбаидир. 
Бу муносабатларнинг хусусиятларини фақат мавҳум тафак- 
кур ёрдамидагина очиш, чннакамнга билиш мумкип.
Тушунчада умумий, муҳим ва зарурий ҳолатлар мавжуд 
бўлади. Предметни тўғрп акс эшириш учун упи тушупнш,