Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

11 Профессор Е. М Галкина-Федорук таъкидлайди: «...тасаввур тнл- 
да қандай ифодаланади деган масалани ҳал этиш V сқда турсин, ҳатто 
ҳеч ким бу масалани муҳокамага қўйгани ҳам йуқ». Қарапг: Е. М. Г а л- 
к и н а - Ф е д о р у к . Суждение и предложение, МГУ, 1956, стр. 7.
12 Қаранг: Ф. Ш е м я к и н, О взаимоотношении понятия и представ-
ления, журн. «Фронт науки н техники», 
1937, Л» 2; |И. Д. Ш а у л о в, 
11редставление и понятие, 1954, кандидатлик дисссртяцияси ва бошқа- 
лар 
1
13 Қаранг: А. С м и р к н н, Ммшлеиие п язьж, М„ П956, стр. 11 — 12; 
Е. А\. Г а л к и н а-Ф е д о р > к, Слово и помятне, М., Учиедгиз, 1956, 
стр. 
11 — 12.
и Л. Л е в и - Б р ю л ь, Иервобмтпое мншление, Л\„ 1930.
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 шнг қуйи босқичларида гўс мантиқий тарзда мантиқ қо- 
н\нлари бўйича фикрламаедан, балки тасаввур срдамида 
> !аро алоқа қилар эмиш. Унипг фикрича, мантиқий тафак- 
кур кейинроқ, жамият тараққиётинипг юқори босқичларида 
пайдо бўлган, аниқроқ айтганда, европалик миллатлар ман- 
■|11қип, «тузем»ликлар эса мантиқснз фикрлайдилар. Бу кон- 
непципнинг сипфий, реакнион эканлиги ўз-ўзидан англаши- 
лпб турибди.
Бу концепциянинг назарий асоссизлиги шундаки, ҳеч қан- 
дап примитив ёки «мантиқдаи олдипги» тафаккур йўқ, ин- 
сон тафаккури ҳар доим 
мантиқий 
тафаккур 
сифатнда 
вужудга келади. Буни табиий—илмий маълумотлар ҳам тас- 
дпқлайди. Тафаккур қонунлари 
объектив 
дунё, объсктив 
мантиқ қонупларининг акс этишнднр.
Л. Леви-Брюль хотира тафаккурга 
боглиқ эмас, упинг 
ўзп муетақил равишда мавжуд деб қаранди. Унинг фикри- 
ча, «Цивилизация жамияти» кишилари фнкрлайдилар, қуйи 
жамият кишилари фақат эслаш билан чекланадилар. «Биз- 
нппг социал тафаккур хазинамиз,— деб ёзгап эди Л. Леви- 
[>рюль,— умумлаштирилиб, бир-бирига боглиқ тушунчалар 
ердамида баён этилади. Қолоқ жампятларда бу нарса баъ- 
заи чексиз коллектив тасаввурлардан иборат 
бўлади. Бу 
часаввурлар жуда мураккаб ва ҳажман ҳам каттадир. Бу 
срда у батамом хотира ёрдамида баён этилади»15.
Биз бу ўринда тасаввурнинг тушунчадан, тафаккурдан 
тўла метафизик ажралганини кўрамиз. Диалектик материа- 
лизм инсон билишининг барча шакллари ўзаро узвий орга- 
ник алоқадор, деб ўргатади. Сезги, тасаввур, тушунча ва 
бошқалар акс этувчи предмет ёки ҳодисанп билишпинг яго- 
па жараёнини ифодалайди. Объектив воқеликда 
нарсалар- 
пинг ички ва ташқи хусусиятларини бир-биридан ажратиш 
мумкин бўлмаганидек, ҳиссий 
билишни ақлий 
бнлишдан 
ажратиш мумкин эмас. Ташқи дунёнинг бирлиги 
инъикос 
жараснининг бирлигини белгилайди.
Кишининг объектив дунёни ҳиссий акс эттириши ҳайвон- 
нипг акс эттиришндан шу билан фарқ қиладики, кишннипг 
ҳиссий органлари фаолиятига тафаккур фаолияти қўшила- 
ди. Мана шу мавҳум тафаккур билишнинг олий шакли си- 
(Ьатида ҳиссий билишни бошқариб 
туради. 
Кишиларнинг 
пжтимоий амалиёти туфайли мия ишининг, ташқи дунённ 
акс эттириш органи ишининг бутун жараёни жамият қо- 
пунлари назорати остида бўлади. Демак, тасаввурнинг та- 
факкур билан узвий алоқаси зарурияти кнпшларнинг ижти-