Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

18 Қарапг: Н. X Ш в а ч к и н, 
Нкспериментальное изучение рашшх 
обобшений ребеика, «Извеетия АПН РСФСР», вьшуск 54, 1954.
19 Н. И. К р а с н о г о р с к и й, К физиологии 
становления детской 
речн, Журн. «Вьюшей нсрвной дсятельности», 1952, 11, вьш. 4, стр. 479.
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

В. Д. Волкова болада «ворона» сўзига шартли рефлекс ҳо- 
сил қилиб «ромашка» сўзидан фарқлантиради. Сўнгра ҳар 
к>ни янги сўз ҳўзгаткичларни ошириб боради. Бу сўзларнинг 
бир хили кушларнинг номини, иккинчи хили бирон бир гул- 
нинг номини ифодаларди. Ҳар ҳандай янги ҳуш номи ижобий 
натижа берганлиги, гулники эса шартли рефлектор жавоби- 
ни келтириб чиҳармаганлиги аниқланди20.
Киши дунёни сўз кўзгаткичлар воситасида англаганда ик- 
кинчи сигнал системасидан биринчисига хабар боради. Сўз 
кўзгаткичлар (товуш, кўриш ва кинестетик) иккинчи сигнал 
системасига мувофиқ анализаторлар томонидан таҳлил эти- 
лади ва пировардида нутқни ҳаракатга келтирувчи анализа- 
торнинг мия пўстлоғидаги охурига келиб тушади.
Бу жиҳатдан система импульслари аввалги қўзгаткичлар- 
нинг ана шу сўзда белгиланган ҳамда предмет ва ҳодисалар- 
пинг илгариги изларини қўзғатади.
Демак, мия аниқ қўзгаткичларни тайёр ҳолда олади. Би- 
роқ мияда аввалги қўзгалишларнинг излари бўлганидан ҳа- 
лиги қўзғаткичларнинг импульслари биринчи сигнал система- 
сидан иккинчисига боради. Иккинчи сигнал системаси эса 
ҳиссий билишнинг олдинги. хусусий ва ижтимоий тажриба 
билан алоқасини амалга оширади.
Сўз туфайли инъикос жараёнида предметларнинг образи 
тарзида пайдо бўлган фикрлар «моддий қобиққа» эга бўлади 
ва реал сигналга айланиб, қўзгаткичлар бўлиб қолади.
Сўз предметлар (қўзгаткичлар) нинг бир гуру.ҳи ҳақида 
еигнал беради. Бу сўзнинг табиатидан келиб чиқади. Чунки 
еўз маъносида предметларнинг бутун бир г\руҳи ва туркуми 
белгилари бирлашади ва ривожланади. Бошқача қилиб айт- 
ганда, сўз бир гуруҳ предмстлар сигналидир. Инсон дунёни 
тил ва тафаккур асосида умумлашган ижтимоий практика 
сифатида қабул қилади. Иккинчи сигнал системаси ҳиссин би- 
лишни ана шу тарзда хусусий ва ижтимоий тажрнба билан 
боглайди. Бунда кишининг диққати, мақсадга мувофиқ ин- 
тилиши ҳам катта аҳамиятга эга. Масалан, бир кишининг 
кўзипи икки киши текшираяпти дейлик. Булардан бири 
врач — окулист, иккннчиси анатомия ва физиологиядан мут- 
лақо хабарсиз киши. Бунда, албатта, мутахассис (врач — оку- 
лист) иккинчи кишига қараганда кўп нарсани пайқайди.
Сезги ёки қабуллаш кншинипг ҳиссиётц таъсирида зўра- 
йиши мумкин, киши диққат-эътибори ҳам бунга таъсир эта- 
ди. Мутахассисларнинг кузатишлари киши бирор воқеани кў-