Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

3 
Қаранг: Е Д. К е ж е р а д з е , Роль слова в запоминании и некоторие 
особенности памяти ребепка, «Вопросн пси.хологии», 1960, № 1.
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нинг ўзи билиш жарасни (тушуниш — тушунча)га боғлиқдир„ 
Демак, сўз ривожига билиш, инъикос пуқтаи назаридан ён- 
дашмаслик нотўғри бўлур эди. Аксипча, тафаккур категория- 
си тил категорияси билан боглиқ ҳолда ўрганилсагина улар- 
нинг хусусиятларини тўла очиб бериш мумкин бўлади.
Б> ҳақда тилшуносларимиз ҳам, файласуфларимиз ҳам, 
психологларимиз ҳам фикр юритмоҳдалар4.
Сўз ва тушунчанинг ўзаро мураккаб муносабатларига оид 
проблемаларни атрофлича текшириш бизнинг вазифамизга 
кирмайди. Грамматика ва логика, ҳукм ва гап муносабатлари 
каби масалалар ана шундай проблемалардандир. Биз тушун- 
ча назарияси ёки сўз назариясини ҳам баён этмоҳчи эмас- 
миз. Юқорида айтганимиздек, сўз ўзининг ғоят кенг имконият- 
лари туфайли нарсаларнипг умумий ва муҳим белгиларининг 
акс этиши билан тушунчанинг шаклланиши ва тарақҳиётига 
қандай ёрдам беришини кўрсатишга ҳаракат ҳиламиз.
«Тушунча» ва «сўз» терминлари ҳақида икки огиз сўз.
Тушунчанинг асосий белгилари объективлик ва умумий- 
ликдир. Тушунчанинг бу белгилари нимада кўринади? Мана 
шуни аниқлаш ғоят муҳимдир. Тушунчанинг объсктивлиги, 
биринчидан, унинг мазмунининг киши ва кишиликка боғлиқ 
бўлмаган ҳолда ташҳи дунё томонидан белгиланишидир. Ту- 
шунчани айрим субъектлар ўзича ярагиши ва ўзгартириши 
мумкин эмас. У кишиларнинг ижтимоий практикасидан таш- 
қари яшай олмайдн. Иккинчидан, тушунчанинг тўгрилигини 
аниқлайдиган объектив асос ҳам бор. Жамиятнинг 
ишлаб 
чиқариш — меҳнат практикаси ана шундай асос ҳисобланади. 
Учинчидан, тушунча нутқ контекстида гил воситасида мавжуд 
бўлади. Маълумки. тилнинг мавжудлиги ҳам объектив бўлиб, 
халққа бутун тарих давомнда хизмат қилади. Сўз ҳам, ту- 
шунча каби, айрим шахснкнг кашфиёти эмас. 
«Сўз ижод 
қилиш» йўлидаги ҳар қандай уриниш (футуристлар, семан- 
тиклар ва бошқалар) 
ижтимоий эҳтиёж доирасидан четда 
бўлса, барбод бўлиши муқаррар. Янги сўз иайдо бўлиши за- 
рурняти жамият эҳтиёжи билан белгиланади.
В. И. Ленин: 
«Тушунчанинг ўзига хос биринчи белгиси 
умумийликдир»5,— деган эди.
Предмет ва ҳодисалар гуруҳ ва туркумларининг умумий 
ҳамда муҳим белгилари гушунчалардаги ана шу умумийлик- 
ка асос бўлади.
4