Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

9 
Ф. Н Ш о м 
>1
к и н, Ропроеь! я.шка и мьшпения в (.вете трудоп 
И П. Сталина по яшкошашпо. в книге «Учсние И. П. Павлова и фило- 
софскне вонросм псмчологни», 1954, стр. 302.
10 
Б В Б е л я е и, () вэаичоотношеиии мьпплемия, я.тмка речп, «Воп- 
рось! нсихологии», 1458, .V» 3, етр. 17.
11 
В 
В 
В и н о I р а д о в, Руеский язьш (грамматичсское учепие о 
слове), Учпедгиз, М, — Л.. 1947, стр. 14.
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лича қаралади. Товушнинг билишдагн аҳамиятини аниқлашда 
мана шу фанлар маълумотларига таяниш керак.
Шуни ҳам айтиш керакки, сўз товуши ва тушунчанинг му- 
носабатларипи ўрганишда бир-бирига боғлиқ бўлган икки ха- 
тога йўл қўйиш мумкин. Биринчидан, унда сўз фикрнинг жил- 
ти тарзида қаралади (Дидро). 
Бу эса сўз фақат белгидан 
иборат дейилган буржуа назариясига қисман асос бўлган. 
Иккинчидан, сўз бутунича товушдан иборат қнлиб қўйилади. 
Б> одатда сўзни тушунча белгиси ёки тил ва тафаккурнин'' 
муносабатини шакл ва мазмун тарзида қарашга сабаб бўла- 
ди. Бу ҳам диалектик материализмга ётдир.
Ваҳолонки фикр мана шу товуш туфайли объективлашади. 
У кишиларнинг эшитишига таъсир қилиб, фикр алмашувига- 
имкон беради. Чунки у табиатдаги оддий товуш бўлмасдан, 
балки маълум маъно ва мазмунга эга бўлган ижтимоий ҳо- 
дисадир. Сўз товуши унинг маъносига чамбарчас боғлиқдир. 
Маъно эса сўзнинг ички, идеал томонини ташкил этади. Шу- 
нинг учун сўз товуши маънога боғлиқ ҳолда қаралгандагина 
тилнинг умумлаштирувчилигида унинг (сўз товушининг) роли 
тўтри тушунилиши мумкин. Товушнинг пайдо бўлиши ва ри- 
вожланиши ташқи дунё ва тил грамматикасига боғлиқдир.
Сўз товушинипг белгилаш, аташга хизмат қнлиш функция- 
си, хусусияти нимада кўринади?
Маълумки, нарса ва предметларни индивидуаллаштириш, 
бкр-бирига ўхшатиш, айнийлаштириш, кишиларни ўз исми 
билан чақириш учун уларни аташ керак, буни тилнинг ёрда- 
мисиз амалга ошириб бўлмайди. Бу, янги сўзларнинг пайдо 
бўлишига ҳам, уларни 
билнш донрасига янги иарсаларни 
жалб этиш жараснида қўлланишига ҳам тааллуқлидир. Нар- 
саларни ном билан ажратар эканмиз, биз бу билан атаган 
предметга маълум сифат ва хусусиятларни тақамиз. Булар- 
нинг ҳаммаси бизнинг онгимизда нарсаларнинг номлари би- 
лан, таассуротлар эса шу номларга боглиқ равишда эсёа ке- 
лади. 
\
Шуни қайд этиш керакки, ҳозирги пантда тилшуносликда- 
ги белги проблемаси фақат лингвистикада эмас, шунингдек 
бошқа фанларда ҳам алоҳида актуаллик касб этмоқда. Бу 
ўз-ўзидан тушунарли, чунки белгилар дунёни билишнииг қуд- 
ратли воситасидир. Эндиликда белгилардан кенг фойдалан- 
масдан туриб, кўпчилик фанлар (информация назарияси, ки- 
бернетика, таржима назарияси, математик логика ва бошқа- 
лар) иш юрита олмайди. 
Белгилар сиетемасининг умумий 
назарий проблемаларига багишлангаи махсус фан—семиотика
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

пайдо бўлди ва тез тараққий этмоқда12. Буржуа фалсафасида 
{семантик идеализм, нсопозитивпзм ва ҳоказо) белгилар сис- 
темаси (қисман лиигвистик белгилар)га қизиқишпинг кучли- 
лиги ҳам бежиз эмас.
Кейинги нилларда босилиб чиққан қатор монография ва 
мақолаларда белгининг фалсафнй проблемалари ва сўздаги 
аҳамияти ҳам тилга олинмоқда. Бу проблеманинг «Фалсафа 
масалалари» ж>рналн 
саҳифаларида муҳокама қилиниши 
маълум натижалар берди, у кенгроқ ва мукаммалроқ ўргани- 
ладиган бўлиб қолди. Аммо бу проблеманинг кўпгппа маса- 
лалари бўйнча олимларимиз ҳали бир фикрга келишганича 
йўқ. Биз бу ўрипда сўзнинг белгилаш функциясининг билиш- 
даги аҳамиятини кўрсатишга ҳаракат қиламиз.
К. Маркс иарсанипг поми унинг табиатини ифодаламайди 
деган эди13. «Ҳар бир муанян тилда,— деб жуда тўгри қайд 
эгади Б. А. Серебрянннков, — товушлар комплекси 
бирор 
предмет ски ҳодиса билан мустаҳкамланади. Аммо, бу пред- 
мет ёки ҳодисанинг хусусият ва сифатларини акс эттириш дс- 
гам гап эмас!14.
Ҳақиқатан ҳам товуш прсдмет ёки 
ҳодисанинг белгиси 
бўлганда эди, миллий сўзлар бўлмас эди; предмет ёки ҳодиса 
барча тилда бир хил белгпланар, бир хил товушга эга бўлар 
эди. Агар товуш умумлаштирганда эди, у вақтда умуман сўз- 
да умумлашма бўлмас эди, чунки ҳар бир кон.крет предмет- 
нинг ўз товуш комплексн бўлар эди; жинс, тур тушунчасинч 
ифодаловчи, масалан, ҳайвон, дарахт каби умумлаштирувчи 
сўзлар бўлмас эди, яъни сўз ўзипинг билишдаги аҳамиятини 
пўқотар эди, гил ва тафаккур ўртасида фарқ қолмас эди.
Бироқ муайян тилда гапирувчи кишилар бирор предмст 
ёки ҳодисани атар экан, уларни товўш билан мустаҳкамлайди. 
Бунда товуш билан белгиланувчи предмет орасида маълум 
алоқа бўлади, аммо у органик алоқа эмас.
Товуш комллекси билан 
предмет орасидаги алоқа сўз 
маъноси орқали рўсбга чиқади. Белгиланувчи предметнинг 
инъикоси бўлган сўз маъноси товушсиз ўзи яшай олмайди.
Сўз маъноси (бу ҳақда қуйироқда батафсил тўхталамиз)