Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

12 1962 йил декабрь ойида Москвада Славиишуноелик инстнгутида бел- 
гилар иазариясн масалаларига бағишланган симпозиум б>лди. (қаранг: 
«Симпознум по структурному изучению знаковмх систем» тўплам, доклад 
тезислари, СССР ФА нашриётн, 1962).
13 Қаранг: К. М а р к с, Капитал, I том, Госполнтиздат, 1955, 1 0 7 -1 0 8 - 
бетлар
14 Б. А. С е р е б р я и н и к о в, Срапнительно-исторический 
метод и 
критика так назмваемого четмрехэлементного анализа, сб «Вопросн язм- 
.кознания в свете трудов И. В. Сталина», Изд-во МГУ, 1950, стр, 146.
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

белгилап>вчи предметнинг инъикоси тарзида бўлади ва та- 
раққип этади, А\ат>нонинг моддий қобиғи бўлган товуш комп- 
лекси ҳам бевосита шунга боглиқ. Чунки предмет бўлмаса, 
пом ҳам бўлмайди. Иккинчи томондан, сўз товуши маъно ту- 
фапли мавжуддир. Маъносиз товуш бу 
табиатдаги оддий 
товушдир.
Шундаи қилиб, сўз ва прсдметиинг муносабати нарса ва 
\нга берилган белгининг муносабати, 
шунингдек, органик 
алоқани ифодаловчи муносабат тарзида ҳам қаралмаслиги 
ксрак.
Демак, маъно ва 
тушунчанинг акс эттирилувчи нредмет 
билаи алоқаси товушда амалга ошади, аммо бундап товуш 
маъно белгиси деган хулоса чиқмайди. «Маъно ташувчиси» 
билан «маъно белгиси», бу бир нарса эмас. Товуш мат.но та- 
шувчи сифатида у билан оргапнк ва узвий алоқада бўлади. 
Белгн эса эркин ва шартли характерга эга бўлгаплигидан 
маъно билан бундай алоқада бўла олмайди.
Демак, сўз, аннқроғи, сўз товуши белги вазифасини бажа- 
рувчи восита сифатида қаралиши керак.
Предмет билан муетақкамлапган бу белги ўша предмет- 
иинг номи сифатида памоён бўлади.
Бупи И. П. Пав.товнинг сигналлар системаси ҳақидаги 
таълимоти ҳам тасдиқлапди. Бупда нарсанинг номи упинг 
сигнали сифатида памоён бўлади ҳамда сўз унинг номига та- 
япиб, нарса ҳақида сигнал беради. Мавҳумлашгап ва сўзда 
умумлашгап бу сигналлар мавҳум тафаккур учун имкон бе- 
ради. Акс ҳолда, тафаккур конкрст нарсаларга бевосита ту- 
ташишдан «узила олмас» эди.
Сўз маъноси фақат белгиланувчи прсдмет хусусиятлари- 
нинг акс этиши натижаси сифатидагина пайдо бўлмайди. Бун- 
да сўз товуши ҳам катта роль ўйнайди. Тушунча сингари сўз 
маъносннинг ривожланнши учун ҳам кишилар фикр алмашу- 
ви зарур. Бу эса товуш орқали амалга ошади. Жамият сўз 
маъносини мана шу товуш орқали шакллантиради ва тако- 
миллаштирадн. Амалиёт нарсаларнинг 
бслгиларини умум- 
лаштиришни мана шу товуш орқали маънога йўллайди. Шун- 
дай қилиб, аташ жараёни билиш жараёни билан чамбарчас 
боглиқдир.
Товуш сўзнинг муҳим 
моддий томони сифатида унинг 
умумлаштириш функциясини ўташида катта роль ўйнайди. 
Бунда у предметнинг белгиси ёки номи ва нерв системаси сиг- 
нал фаолиятининг зарур элементи сифатида намоён бўлади.
Буржуа лингвистикаси ва фалсафаси сўзни мазмун ва 
маъносиз қуруқ товуш, символларнинг эркин системаси тар- 
зида қарайди. Семантик Хайакова, неопозитивистлар Р. Кар-
62
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нап, Л. Уайтхед, Б. Рассел ва бшпқалар сўзни ана шундап 
талқин этишади.
«Тил,— дсб ёзади тил белгиси назариясининг асосчилари- 
дан бнри Ф. А. Соссюр,— гояларни ифодаловчн белгнлар сис- 
темасидир. Демак, уни хат билан, гунглар сзуви билан, 
символик маросимлар бнлан, ичо-ишора 
шакллари билан, 
ҳарбий сигналлар ва шу 
кабилар 
билан 
тснглаштириш 
мумкин»15.
Бслгини 
диалектик-матсриалистик тушуниш, бслги ва 
'белгиланувчи предмст орасидаги алоқапипг шартлн ва эркнп 
характерга эга эканлигига асослаиади. Аммо товуши жи.хати- 
дан иредметларнинг номи (белгиси) сифатида қаралувчи сўз 
предметларни ифодаловчи, акс эттирувчи маъноларга ҳам 
эга. Сўз товуши дастлаб иредмстларга уларнинг белгиси, но- 
ми сифатнда тасодифан мустаҳкамланади. Сўзнинг маьноси 
киши онгига боглиқ бўлмагап объектив дунсчшнг инъикоси 
сифатида папдо бўлади.
Модомикн товуш маъно туфайлп сузга айланар, ижтимоий 
жиҳатдан тасдиқланар ва мустаҳкамланар экан, демак, сўз 
объектив ҳолда мавжуд бўлади ва айрим шахс, ҳатто табақа- 
ларнинг ҳам тўсқинлигп упга кор қилмайди.
Номларпипг кс.чнб чиқиши ҳақида бир неча мисоллар кел- 
тирамиз. Рус тилнда поргпой 
(тикувчи) 
сўзипинг асосига 
портьқ (яъни) кийим ҳақидаги тасаввур олинган бўлса, немпс 
тилида сўз (
8
сй\-ек
1
сг — тикувчи) кссиш сузи (зсЬпеИеп асо- 
сида пайдо бўлган. Арман тилида эса бу тушунча, яъни ти- 
кувчи (бегсеб) бсгеап, яъни (ип) сўзидан келиб чиққан.
Рус тилида жсниться (уйланмоқ) «жена» (хотин) сўзидаи 
пзаклланган, замуж сўзи асосида эса муж (эр) ётади, испан 
тилнда иккала тушунча ҳам (упланиш, эрга чиқиш) бир феъл 
(созагсе) ёрдамида (созе — «уй» сўзидан олингаи) ифодала- 
нади. Испанча «уйланиш» ҳам «эрга чиқиш» тутпунчала[)п 
«уйга эга булпш» («уйланиш») ёрдамида англатиладп. Бунп 
ўзбек тилндагн «уйланиш» сўзига ҳа.м қис.ман яқинлпгп сезч- 
либ турибди. Немис тилида иккала тушунча бир сўз (пе
1
га- 
1
еп) билан ифодаланади16.
Рус тилида гу.т 
номлари оранжевий, фиолетовьш дегап 
сўзларда, уларнипг ўзлари атаган предметлар билап бсвосита 
алоқадор экаплнгн сезнлнб турибди: оранжевьш французча 
агап[т (апельсин), фиолетовьп) — фиалка (гунафша) сўзидап 
олингап. Розовьш, малиновшй деган сўзларни ҳам худдп шуп-