Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

21 Қаранг. Л. А Ш в а р ц, Условньге рефлехсн на словесние раздражи- 
тели, журн. «Вопроси психологии», 1960, № 1.
5 -8 2
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лар орасидаги алоқа иккинчи' сигнал системасида акс этиб 
ва тормозловчи жараёнларнинг юзага келишини шунчалик 
тезлаштирадики, натижада ижобий ва 
тормозли шартли 
алоқалар ҳосил бўлншидаги сусанишга деярли барҳам бе- 
рилади.
У ч и н ч и
х у л о с а .
Хлоралгидрат таъсирида шартли 
рефлекс умуман сусаяди; актив бўлган «дом» сўзига товуш 
жиҳатдан яҳин бўлган «днм» сўзига мувофиқлашган тор- 
моз ўз кучини йўқотади. Актив сўз «дом»ни 
маъноси бир 
ТНе Ьаизе (инглизча — уй) сўзига алмаштирилганда шартли 
рефлекс ўз кучини йўқотди.
Автор иккпнчи сигнал системасининг шартли сўз қўзғатув- 
чилари биринчи сигнал системасининг бевосита қўзгатувчи- 
лари билан алмаштирилганда, шартли рефлектор алоқа қан- 
дай амалга ошувини аниқламоқчи бўлди.
Шартли рефлекс сўздагига қараганда бевосита қўзга- 
тувчида тезроқ ҳосил бўлди.
Шартлн алоқани бевосита қўзғатувчидаи сўзга ўтказиш 
100
ироцент снналган ўриндан 
амалга оширилади. А.ммо 
шартли алоқани сўз қўзғатувчидан у белгилайдиган бево- 
сита қўзгатувчига таъсирчан ўтказиш учун шартли рефлекс 
кўпроқ мустаҳкамланган бўлиши керак. Шунингдек, бу бе- 
ьосита қўзгатувчи 
(шартсиз 
қўзгатувчи 
такрорланмаган 
ҳолда) алоҳида кўрсатилиши зарур.
И. П. Павлов биринчи сигнал системасидаги асосий қо- 
нунлар нккинчи сигнал системасига ҳам хосдир деб ҳисоб- 
лади, чунки бу «ўша нерв тўқимасининг ишидир». Бу, олим- 
нинг тадқиқотида ҳам исботланди. «Товуш жиҳатдан ўхшаш 
қўзғатувчиларни (дом, дмм) фарқлаш жараёнида мунтазам 
тормозланишнннг сусайиши кузатилди. 
Масалан, сусайтп- 
рувчи қўзғатувчидан («дим») сўнг бевосита талаффуз этил- 
ган мустаҳкамловчи сўз «дом», шунингдек унинг таржимаси 
«ТЬе Наизе» баъзан томирлар торайишинннг одатдаги шартли 
реакцияеини бсрмаслиги маълум. бўлди, чунки шартли қўз- 
ғатувчи («дом»)ни гавдалантириш пайтида табақаланган су- 
сайишнинг таъсири давом этар эди».
Шундай қитиб, тажрибаларда олий нерв фаолиятининг 
биринчи ва иккинчи сигнал системалари учун умумий бўлган 
асосий қонунлари исботланди. Аммо икки снгнал сштсма- 
сига хос умумий асосий 
қонунлардан 
ташқари, пккинчи 
сигнал системаспнинг қонуниятлари ҳам бор.
Тажрибалар фақат товуш жиҳатдан ўхшаш бўлган сўз 
қўзгатувчиларп орасидаги шартли 
алоқалар маъноси бир 
хил сўзлар орасидаги шартли алоқаларга нисбатаи тезроқ 
сўнишнни кўрсатди.
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Олий нерв марказларининг иш қобилияти сусайганда то-
вуш жиҳатдан ўхшаш сўз қўзғатувчиларни фарқлаш сусая- 
ди, шартли сўз қўзғатувчини маъноси бир 
хил сўз билаи 
алмаштириш эса шартли реакцияни келтириб чиҳармайди, 
яъни шартли сўз қўзғатувчи ўзига хос умумлаштириш хос- 
сасини маълум вақтга 
йўқотган 
бўлади. Бу, сўз сигнал 
функциясини маъноси ва унга боғлиқ бўлгаи товуш туфай- 
ли бажаришидан далолат беради. 
Аммо сўз маъноси бу 
ерда биринчи ўринга чиқади, шу сўз товуши мияда пайдо 
этган товуш образи эса зарур асос ҳиспбланади. Чунки бу 
ана шу маънога боғлиқдир, аксинча талаффуз этилувчи сўз 
тушунарли бўлмайди. Маъно товуш ва товуш образи бидан 
бу ўринда сўзсиз алоқада бўлади. Сигнал сўзни бошқа 
тиллардаги сўзлар билан алмаштириш буни тасдицлайдн. Тур- 
ли тилларга хос бўлган «сув» «вода» (русча), «\\’а$
5
ег» (не- 
мисча) сўзлари, товуш жиҳатдан ҳар хил бўлишига қара- 
масдан, маъноси бнр, яъни объектив борлиқдагн бир пред- 
метни ёки ҳодисалар доирасини ифодалайди ва акс этти- 
ради. Мана шунинг учун ҳам ҳар хил сўз бундап ҳолатда 
бир хил сигнал беради. Б>ндан ташқари, бу ҳол сўз маъ- 
носининг тушунча билан узвий алоқаеини кўрсатади, чунки 
тушунча миллий бўлмай, умуминсоний характерга эга. Шу 
туфайли турли миллат тилларидаги сўзлар маъноси жиҳа- 
тидан маълум даражада бир-бирига мос келнши мумкпн, шу- 
нинг учун ҳам улар бир тилдан иккинчи тплга бемалол таржи- 
ма қилинади.
Сўз маъносинннг шартли алоқани ташкил этишдагп етак- 
чи роли контекстда яққол сезилади.
Ко.мплекс қўзгатувчидаги 
шартли 
рефлекс бевосита 
йиғинди қўзғатувчини қабул қилншда унинг компонентлари 
жамига, аниқроғи, унинг айрим компонентларидаги рефлекс- 
лар жамига қўшилмайди. Бу ерда шартли алоқа компонент- 
лар муносабатлари асосида ҳосил қилинади. Бироқ бу ало- 
қани ҳар бир алоҳида компонентда ҳам вужудга келтириш 
мумкин. Бевосита қўзғатувчининг компонентларидан қайси 
бири кўпроқ таъсир кўрсатишнни аниқлашга имкон берувчи 
қонуниятлар белгиланган.
Компонентнинг фаоллиги ёки кучи унинг йиғиндида тут- 
ган ўрни (бошланиши ёкн охири)га боғлиқ. Шартли алоқа 
компонентларнинг ўрни алмаштирилганда 
бузилиши ҳам 
мумкин. Бу момент иккинчн сигнал қўзгатувчиларини қабул 
қилишда кўринади. Бундан ташқари, иккинчи сигнал йигин- 
ди қўзғатувчиларининг қабул қилиши биринчи снгналники- 
дан тубдан фарқ қилади.
♦82
6 7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тажрибаларга мурожаат қилайлик22.
Сўзлардан иборат комплекс 
қўзғатувчилардан 
шартли 
рефлекс ҳосил қилинади. Бунда комплекс тарзида маъноси 
ҳар хил гап, айрим иборалар хизмат қилди. Масалан, «токни 
улайман», «ҳўлёзма ўқиб бўлинди», «студент имтиҳондан ўтди» 
ва ҳоказо.
Гапдан ҳосил қилинган шартли рефлексни алоҳида сўз- 
лар ҳам қўзгаши маълум бўлди. Бунинг таъсирчанлиги ибо- 
ранинг характерига ҳамда ундаги у ёки бу сўзнинг ролига 
боғлиқ.
<гТокни улайман» гапидаги шартли рефлекс бу гап бў- 
лаклари ҳеч такрорланмасдан ҳам қўзғатилади, чунки ҳар 
бир сўз тўлиқ гапни ташувчи тарзида мавқега эгадир. Си* 
налувчи «■улайман» ҳам «ток» ҳам, «токни улайман» ҳам 
бир хил таъсир қилади.
«Қўлёзма ўқиб бўлинди» рефлексида бошқа манзара юз 
берди. Бу ерда мазмун эга ва кесим орасида тенг тақсим- 
ланган. Шунинг учун гап бўлакларининг ҳар бири англатил- 
ган маънони ташувчи сифатида гавдаланмайди. Йиғиндида 
шартли рефлекс мавжуд бўлганда, компонентлар 
алоҳида 
олинса, у натижа бермайди. «Студент 
имтиҳондан ўтди» 
мисолида шартли рефлекс яна бошқача ҳолатда бўлади. Бу 
ерда мазмун асосан «ўтди»га юкланган. Бу ўринда ҳодиса- 
нинг 
87
процентида шартли рефлекс бор. Мазмуннинг рўёб- 
га чиқишида «студент»шнг ҳиссаси кам, у умуман махсус 
табақалаштирилмасдан туриб, шартли рефлекс ҳосил қил- 
майди. Маънонинг ойдинлашувида ўртача мавқега эга бўл- 
ган «имтиҳон» сўзи синалувчиларнинг 
52
процентида шартли 
рефлекс ҳосил қилади.
Демак, иккинчи сигнал системасига хос нарса шуки, сўз- 
нинг умумлаштириш функцияси 
биринчи планга 
чиқади. 
Сўз энг аввало маъноси туфайли сигналликни касб этади. 
Компонентлардан ҳар бирининг шартли рефлектор таъсир- 
чанлиги ҳар қайсиси сўз ташувчи маънонинг ҳиссаси билан 
аниқланади.
Бу тажрибалар 
автори (А. Г. Элькин) нутқда 
асосий 
маъно юкланадиган муҳим моментни 
ажратиб кўрсатиш 
мумкинлигини таъкидлайди. Баъзан бундай «муҳим момент» 
иборадаги якка сўз, яъни гапдаги ҳар бир сўз ҳам бўлиши 
мумкин. Нутқдаги муҳим моментлар мия пўстлоғини қўзға- 
тишнинг энг қулай ўрни билан боғлиқдир. 3
3